Wikipedia

Milton Friedman

amerykański ekonomista i statystyk, noblista

Milton Friedman (ur. 31 lipca 1912 w Nowym Jorku, zm. 16 listopada 2006 w San Francisco) – ekonomista amerykański, twórca monetaryzmu, laureat nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1976 roku (wcześniej otrzymał John Bates Clark Medal, 1951), przedstawiciel chicagowskiej szkoły ekonomii. Zwolennik wolnego rynku. W książce Kapitalizm i wolność proponował minimalizację roli rządu w gospodarce wolnorynkowej. Twórca testu rang Friedmana używanego w statystyce. Jeden z najbardziej wpływowych ekonomistów swego pokolenia[1].

Milton Friedman
Ilustracja
Państwo działania

Stany Zjednoczone

Data i miejsce urodzenia

31 lipca 1912
Nowy Jork

Data i miejsce śmierci

16 listopada 2006
San Francisco

profesor
Specjalność: ekonomia
Alma Mater

Uniwersytet Rutgersa,
Uniwersytet Chicagowski,
Uniwersytet Columbia

Uczelnia

Uniwersytet Chicagowski

podpis
Odznaczenia
Prezydencki Medal Wolności (Stany Zjednoczone) Narodowy Medal Nauki (USA) Wielka Wstęga Orderu Świętego Skarbu (Japonia, od 2003)
Nagrody

Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Życiorys

edytuj

Urodził się w rodzinie żydowskich imigrantów pochodzących z miejscowości Beregszász na Węgrzech (obecnie miejscowość ta leży w granicach Ukrainy i nosi nazwę Berehowe). Studiował na Uniwersytecie Rutgersa (stan New Jersey), następnie na Uniwersytecie w Chicago. Pracował w instytucjach rządowych (Komitet Zasobów Narodowych, Narodowe Biuro Badań Ekonomicznych, Departament Skarbu), w 1946 roku obronił doktorat na Columbia University. Od 1948 roku profesor Uniwersytetu w Chicago. Zaliczany do czołowych postaci chicagowskiej szkoły ekonomii.

Uznał podaż pieniądza za główny czynnik wpływający na poziom produktu narodowego brutto, inflacji przypisując jedynie rolę zjawiska pieniężnego; zalecał zwiększanie podaży pieniądza w tempie odpowiadającym wzrostowi produktu narodowego brutto, co miało zapewnić stabilizację gospodarczą. W latach 60. prowadził dyskusję nad koncepcją Negative Income Tax (NIT), (wypracowana przez Juliet Rhys-Williams w latach 40. XX wieku), czyli nad dofinansowaniem zarabiających poniżej określonej kwoty, przy jednoczesnej likwidacji wszelkich zasiłków społecznych. Interwencjonizmowi państwa w gospodarkę przeciwstawiał system gospodarki rynkowej opartej na własności prywatnej, wolnej konkurencji i indywidualnej przedsiębiorczości. Atakował politykę fiskalną państwa, a szczególnie wysokie wydatki na cele socjalne, zasiłki dla bezrobotnych i ubezpieczenia społeczne, które pociągają za sobą wysokie podatki ograniczające działalność przedsiębiorstw i hamujące procesy wzrostu gospodarczego. Uznał, że ekonomiczne funkcje państwa powinny być ograniczone, a jego działalność powinna się koncentrować na zapewnieniu zewnętrznego bezpieczeństwa państwa oraz na stworzeniu mechanizmu rynkowego. Proponował wprowadzenie zasady wolnego handlu międzynarodowego oraz odchodzenie od polityki protekcjonizmu celnego. Uważał, że powszechna edukacja obywateli prowadzona przez rząd działa negatywnie i najlepiej byłoby przenieść obowiązek zapewnienia każdemu dziecku minimum wykształcenia na rodziców każdego dziecka[2]. Był ostrym krytykiem doktryny Keynesa – do tego stopnia, że powołany jeszcze za Franklina Delano Roosevelta program zwalczania dyskryminacji mniejszości na rynku pracy porównywał do ustaw norymberskich[3][4].

W 1975 r. przebywał w Chile, gdzie został doradcą chilijskiego dyktatora Augusta Pinocheta i zaproponował mu przeprowadzenie drastycznych zmian transformacyjnych (tzw. terapii szokowej), opartych na obniżce podatków, liberalizacji handlu, prywatyzacji usług publicznych, cięciu wydatków socjalnych[5]. Wizyta była krytykowana w amerykańskich mediach, które zarzucały Friedmanowi poparcie dla łamania praw człowieka[6]. Niedługo potem Pinochet został wsparty wieloma doradcami ekonomicznymi z chicagowskiej szkoły ekonomii, a przeprowadzane za ich radą procesy prywatyzacyjne – idące w parze z prześladowaniami lewicowych działaczy politycznych – Friedman eufemistycznie nazywał „ułatwieniem procesu dostosowawczego”[7]. Ponownie odwiedził Chile w 1981 roku[6].

W 1976 roku otrzymał nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii za dokonania w zakresie analizy konsumpcji, historii i teorii monetarnej oraz za pokazanie złożoności polityki stabilizacji. Nagroda dla Friedmana spotkała się z silnymi protestami obrońców praw człowieka. Przedmiotem kontrowersji była nie tylko współpraca Friedmana z dyktaturą w Chile[8], ale również kontrowersyjne poglądy, przez wielu uważane za antydemokratyczne[9]. Szczególnie znane w tym kontekście są wypowiedzi Williama F. Buckleya Jr., a zwłaszcza Arthura Laffera („Chcesz udowodnić, że Milton Friedman jest faszystą? To proste. Zacytuj go”)[9]. Jednak sam Friedman wielokrotnie podkreślał, że jest wielkim przeciwnikiem autorytaryzmu i wierzy w wolność jednostki[a].

 
Friedman i Reagan, 1988

Był członkiem Rady Doradców Ekonomicznych prezydentów Richarda Nixona oraz Ronalda Reagana. Tworzył tzw. reaganomikę, która stanowiła powtórzenie taktyki szoku przyjętej w Chile w latach 70. – cięcia wydatków socjalnych i obniżki podatków przy znaczącym ograniczeniu opiekuńczej roli państwa. W 1988 r. Reagan nagrodził Friedmana Prezydenckim Medalem Wolności oraz Narodowym Medalem Naukowym; jednakże przypisywane Friedmanowi reformy będące częścią reaganowskiego neokonserwatyzmu przyczyniły się w Stanach Zjednoczonych do gwałtownego wzrostu nierówności społecznych, zmniejszenia roli związków zawodowych i umocnienia się korporacji[10].

W 2005 r., po powodzi w Nowym Orleanie wskutek przejścia przez miasto huraganu Katrina, Friedman zaproponował przeznaczenie części pieniędzy przeznaczonych na odbudowę szkół państwowych – na dystrybucję bonów przeznaczonych do finansowania edukacji w prywatnych szkołach[11]. Pomysł ten podchwycili eksperci z prawicowych think tanków, likwidując większość szkół państwowych na terenie miasta na rzecz prywatnych, wskutek czego zwolnieniu podległo 4700 nauczycieli zrzeszonych w związkach zawodowych[12]. Magazyn „Rethinking Schools” określił operację mianem „edukacyjnej grabieży ziemi”[13], a Naomi Klein przypisała Friedmanowi główną odpowiedzialność za gwałtowną prywatyzację mienia publicznego przez zwolenników ekonomisty, określając jego doktrynę mianem „kapitalizmu kataklizmowego”[14].

Zmarł 16 listopada 2006 roku w szpitalu w San Francisco.

Życie prywatne

edytuj

Był mężem Rose D. Friedman (1910-2009), z którą napisał kilka książek, ojcem Davida i Janet, dziadkiem Patriego.

Wybrane publikacje

edytuj
  • Essays in Positive Economics (1953)
  • A Theory of the Consumption Function (1957)
  • Kapitalizm i wolność (1962, wydanie polskie poza cenzurą[15] 1984)
  • A Monetary History of the United States 1867–1960 (współautor, 1963)
  • Wolny wybór (współautor, 1980, wydanie polskie 1996)
  • Monetary Trends in the United States and the United Kingdom (współautor, 1982)
  • The Tyranny of the Status Quo (współautor, 1984)
  • The Essence of Friedman (1984)
  • Money Mischief (1992)

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Naomi Klein zwracała uwagę, że Friedman rozumiał przez „wolność” jedynie „wolność osobistą, dzięki której zatomizowane jednostki miały zostać postawione ponad jakimikolwiek zbiorowymi celami, a ludzie mogliby wyrażać własną wolną wolę poprzez wybór konsumencki”. Naomi Klein, Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne [Legimi], Hanna Jankowska (tłum.) i inni, Warszawa: Muza SA, 2019, rozdział 2.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Matthew Bishop: Essential economics: an A−Z guide. New York: Bloomberg Press, 2009, s. 127. ISBN 978-1-57660-351-2.
  2. ↑ Milton Friedman, Bartosz Sałbut, Kapitalizm i wolność, Gliwice: Onepress VIP, 2018, s. 172-173, ISBN 978-83-283-3027-6 [dostęp 2023-12-10], Cytat: Nasuwa się zatem następujące pytanie — jakiego rodzaju działania rząd może podejmować w związku z występowaniem tego konkretnego efektu sąsiedztwa? Najprostsza odpowiedź brzmi: powinien zapewnić każdemu dziecku pewne minimum wykształcenia określonego typu. Tego rodzaju wymóg mógłby jednak równie dobrze zostać nałożony na rodziców każdego dziecka. W takim przypadku nie dałoby się uzasadnić podejmowania przez państwo kolejnych działań. Rodzice znaleźliby się w niemal takiej samej sytuacji, jak posiadacze domów czy samochodów, którzy muszą przecież dostosowywać się do pewnych wymagań, aby zapewnić bezpieczeństwo innym osobom.
  3. ↑ Tomasz S. Markiewka, Wolny rynek nie robi się sam [online], Krytyka Polityczna, 2 maja 2019 [dostęp 2021-05-04] (pol.).
  4. ↑ Milton Friedman, Capitalism and freedom, Chicago: University of Chicago Press, 1963, s. 127 [dostęp 2021-05-04].
  5. ↑ Naomi Klein, Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne [Legimi], Hanna Jankowska (tłum.) i inni, Warszawa: Muza SA, 2019, wstęp, Cytat: Transformacja, jakiej zostało poddane społeczeństwo chilijskie, to przykład najbardziej radykalnej kapitalistycznej inżynierii w historii. [...] Pinochet „ułatwił proces dostosowawczy” z pomocą „szoków”, jakim wojskowy reżim w izbach tortur poddawał ciała tych, którzy przez nową władzę uznani zostali za potencjalnych przeciwników kapitalistycznej transformacji.
  6. ↑ a b Edwards, S., & Montes, L.. Milton Friedman in Chile: Shock Therapy, Economic Freedom, and Exchange Rates. „Journal of the History of Economic Thought”. 42(1), s. 105-132, 2020. DOI: 10.1017/S1053837219000397. 
  7. ↑ Milton Friedman, Rose D. Friedman, Two Lucky People: Memoirs, Chicago: University of Chicago Press, 1998, s. 592.
  8. ↑ A. Gunder Frank, Economic Genocide in Chile: Monetarism Versus Humanity, Spokesman Books 1976.
  9. ↑ a b L. H. LaRouche Jr., D.P. Goldman, The ugly truth about Milton Friedman, New Benjamin Franklin House 1980.
  10. ↑ Marjorie Mayo, Communities and caring: the mixed economy of welfare, New York: St. Martin’s Press, 1994, s. 6–8.
  11. ↑ Milton Friedman, The Promise of Vouchers, „Wall Street Journal”, 5 grudnia 2005, ISSN 0099-9660 [dostęp 2020-05-13] (ang.).
  12. ↑ Steve Ritea, N.O. Teachers Union Loses Its Force in Storm’s Wake [online], mailman.lbo-talk.org, 11 marca 2006 [dostęp 2020-05-13].
  13. ↑ From Rethinking Schools: Educational Land Grab [online], Rethinking Schools Publishers [dostęp 2020-05-13].
  14. ↑ Naomi Klein, Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne [Legimi], Hanna Jankowska (tłum.) i inni, Warszawa: Muza SA, 2019, wstęp, Cytat: Ja natomiast takie zorganizowane ataki na sferę publiczną po rozmaitych katastrofach, w połączeniu z traktowaniem tych katastrof jako świetnych okazji do ubicia interesu, nazywam kapitalizmem kataklizmowym (disaster capitalism). [...] Najpierw wyczekuje się na poważny kryzys, następnie zaś powstałe w jego wyniku zamieszanie wykorzystuje się do oddania części sektora publicznego w prywatne ręce. Na koniec takie „reformy” uznaje się za permanentne.
  15. ↑ Biblioteka Szkoły Głównej Handlowej Warszawa, notka „1976: Milton Friedman”, dostęp 2014-03-19.

Bibliografia

edytuj
  • Lanny Ebenstain, Milton Friedman. Biografia, Difin, Warszawa 2009
  • Piotr Ptak, Ile państwa w gospodarce? Milton Friedman o ekonomicznej roli państwa, Wydawnictwo CH Beck, Warszawa 2008.
  • Beata Tarnowska (red.), Nagrody Nobla. Leksykon PWN, Warszawa 2001

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Milton_Friedman&oldid=74783652”