Maksymilian Nowicki
Maksymilian Nowicki (Siła-Nowicki) (ur. 9 października 1826 w Jabłonowie w powiecie kołomyjskim, zm. 30 października 1890 w Krakowie) – polski zoolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, badacz fauny i flory tatrzańskiej, pionier ochrony przyrody w Polsce, współtwórca Towarzystwa Tatrzańskiego. Ojciec Franciszka Henryka Nowickiego, poety, taternika i działacza socjalistycznego, projektodawcy Orlej Perci.
 Maksymilian Nowicki | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Profesor | |
| Alma Mater | |
| Doktorat |
1863 – filozofia |
| Uczelnia | |
| Odznaczenia | |
| |
Życiorys
edytujPochodził z rodziny szlacheckiej, był prawdopodobnie synem Feliksa, leśniczego lasów państwowych w Jabłonowie na Pokuciu. W roku 1846 ukończył we Lwowie gimnazjum, a po dwóch latach dodatkowy kurs filozoficzny, po którym rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Lwowskim.
Z powodów politycznych – w okresie Wiosny Ludów brał udział w manifestacjach – zmuszony był do przerwania studiów i wyjazdu ze Lwowa. Został nauczycielem, uczył w okolicach Lwowa i Tarnopola, w roku 1850 zdał egzamin na nauczyciela szkół ludowych, dwa lata później awansował na zastępcę nauczyciela Gimnazjum w Samborze. Gromadził już wtedy zbiory entomologiczne, obdarowywał nimi gimnazja. Wtedy też rozpoczął wieloletnią współpracę z Włodzimierzem Dzieduszyckim, w wyniku której przyczynił się znacznie do rozwoju niektórych kolekcji Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich we Lwowie. W roku 1854 zdał egzamin na nauczyciela rzeczywistego, w roku 1863 uzyskał na Uniwersytecie Lwowskim doktorat z filozofii i został profesorem zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie wykładał do końca życia.
W 1888 roku odznaczony Orderem Korony Żelaznej III klasy[1].
Z żoną Antoniną z domu Kasparek (siostrą prawnika i rektora UJ Franciszka Kasparka) miał dwóch synów: Franciszka Henryka i Władysława oraz córki: Karolinę, Janinę, Wandę i Jadwigę.
Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie[2].
Działalność naukowa
edytuj
Do około 1875 roku zajmował się aktywnie badaniem chrząszczy i motyli Galicji oraz fauny tatrzańskiej. Po tym okresie zajął się głównie ichtiologią i rybołówstwem.
Jako pierwszy entomolog polski zwiedził w 1859 roku Czarnohorę – owocem tego była praca Enumeratio lepidopterorum Haliciae orientalis[3], katalog motyli wschodniej Galicji, wydana we Lwowie w 1860 roku. W roku 1865 opublikował także we Lwowie pracę Motyle Galicyi[4], a w 1868 – Wykaz motylów tatrzańskich według pionowego rozsiedlenia[5].
Badania naukowe zaprowadziły go na szczyty i do wnętrza gór – wraz z ks. Eugeniuszem Janotą i przewodnikiem Maciejem Sieczką był uczestnikiem pierwszego odnotowanego wejścia turystycznego na Wołoszyn w 1867 roku. Wraz z Jędrzejem Walą starszym odbył wiele górskich wycieczek w poszukiwaniu okazów motyli. Z nim też wszedł na Łomnicę w 1865 i na Przełęcz koło Drąga (II wejście, 1866) oraz podjął nieudaną próbę zdobycia Gerlacha. Interesował się również speleologią – w roku 1866 spenetrował Jaskinię Magurską i odkrył w niej kości niedźwiedzi jaskiniowych.
W roku 1868 opracował prawdopodobnie jako pierwszy na świecie monografię plenia kopalińskiego (Sciara militaris)[6], był także autorem monografii świstaka[7], kozicy[8], niezmiarki paskowanej (szkodnika pszenicy) i in. W tym też czasie opublikował w Krakowie Zoologię dla Szkół Niższych Gimnazyalnych i Realnych w trzech współoprawnych częściach: „Zwierzęta Ssące”[9], „Ptaki. Płazy. Ryby”[10] oraz „Bezkręgowce”[11](1868–1869).
Od około 1875 roku poświęcił się unowocześnieniu rybołówstwa słodkowodnego. W aparatach wylęgowych z pozyskanej ikry dokonał wylęgu łososia i pierwszego (wiosną 1879 roku) w wodach polskich zarybienia Wisły, a następnie zarybił rzekę Białą pod Tarnowem wylęgiem lipienia. Był współzałożycielem (13 lipca 1879 roku w Krakowie) Krajowego Towarzystwa Rybackiego (istniejącego do powstania Polskiego Związku Wędkarskiego w 1950 roku), którego został pierwszym prezesem.
W roku 1880 opublikował m.in. prace Krainy rybne Wisły[12] oraz Ryby i wody Galicyi pod względem rybactwa krajowego[13], traktowane dziś jako przewodniki wędkarskie[14]. Spowodował wydanie nowoczesnej ustawy rybackiej (1887) i wydał mapę rozsiedlenia ryb w wodach Galicji według dorzeczy i krain rybnych, a także, w roku 1889, atlas ryb galicyjskich: O rybach dorzeczy Wisły, Styru, Dniestru i Prutu w Galicyi[15].
Był członkiem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (późniejsza Akademia Umiejętności). Jego uczniami byli m.in. Marian Łomnicki – geolog i zoolog – oraz Władysław Kulczyński – arachnolog i taternik.
Ochrona przyrody tatrzańskiej
edytujWalczył w Sejmie Galicyjskim – wspólnie z Eugeniuszem Janotą – o ochronę gatunkową kozicy, świstaka, a także nietoperza. Czynili to także anonimowo, w roku 1865 ogłaszając broszurę Upomnienie Zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków i kóz. Wynikiem ich starań było objęcie ustawową ochroną kozic i świstaków – prawdopodobnie pierwszy na świecie tego typu akt prawny, uchwalony w 1868 roku (wszedł w życie w połowie 1869). Dla upamiętnienia go Nowicki ufundował żelazny krzyż, który umieszczono na Waksmundzkiej Polanie.
Wkrótce potem, w roku 1873, wraz z Eugeniuszem Janotą, Walerym Eljaszem oraz Feliksem Pławickim (pomysłodawcą całego przedsięwzięcia) rozpoczął pracę nad statutem powstającego „Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z siedzibą w Nowym Targu”, które już w następnym roku przemianowano na Towarzystwo Tatrzańskie. Jako pierwszy pełnił obowiązki sekretarza Towarzystwa. W roku 1875 z jego inicjatywy pod patronatem TT powstało w Kuźnicach muzeum przyrodnicze, którego zbiory przeniesiono później do budynku TT na Krupówkach (nie przetrwały jego pożaru w 1900 roku).
Pamięć
edytuj
Na przełęczy Krzyżne do roku 1915 użytkowana była dla celów turystycznych niewielka kamienna chatka jego imienia. Obecnie odnaleźć można jedynie ślady jej fundamentów.
W Podgórzu (obecnie dzielnica Krakowa), na Plantach im. Floriana Nowackiego wzniesiono w roku 1898 obelisk na jego cześć, a w roku 1971 w Muzeum Rolnictwa w Szreniawie ustawiono jego popiersie.
W jego rodzinnym Jabłonowie odsłonięto w roku 2005 pomnik z napisem (po ukraińsku i po polsku) o treści: Maksymilian Siła-Nowicki 1826–1890, zoolog, ichtiolog, entomolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, urodzony w Jabłonowie. Mieszkańcy Pokucia i Rodacy z Kraju. A.D. 2005.
W 2005 roku na jego cześć nazwano nowy rodzaj koralowca kopalnego: Maksymilianites[16].
Przypisy
edytuj- ↑ Telegramy "Kuriera Lwowskiego" Wiedeń Kurier Lwowski 1888 nr 121 dodatek
- ↑ Jan Wiktor Tkaczyński (red.), Pro Memoria III. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywający na cmentarzach Krakowa 1803-2017, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018, s. 202, ISBN 978-83-233-4527-5.
- ↑ Enumeratio lepidopterorum Haliciae orientalis [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Motyle Galicyi [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Wykaz motylów tatrzańskich według pionowego rozsiedlenia [online], Osobne odb. ze Sprawozdania Komisyi Fizyogr. za rok 1867. Kraków T. 2., polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ O pleniu kopalińskim i lęgnącéj się z niego pleniówce, Sciara militaris n. sp. [online], Przedłożono na posiedzeniu w d. 23 stycznia 1868. - Osobne odb.: z 37 t. Rocznika Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ O świstaku (Arctomys marmota, Alpenmurmelthier) [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Kozica (Antilopa rupicapra, le chamois gemse) [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Zwierzęta ssące [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Ptaki, płazy, ryby [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Zwierzęta bezkręgowe [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Krainy rybne Wisły [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Ryby i wody Galicyi pod względem rybactwa krajowego [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Jałoszyński, Hilary. 2003. Przewodnik bibliograficzny po głębinach i płyciznach literatury wędkarskiej w języku polskim. Kraków: edycja online, Wędkarskie Centrum Wymiany Informacji.
- ↑ O rybach dorzéczy Wisły, Styru, Dniestru i Prutu w Galicyi [online], polona.pl [dostęp 2019-06-07].
- ↑ Zapalski M. K. and Nowiński A. 2005. Maksymilianites, a new name for Syringella Nowiński, 1970 (Anthozoa, Tabulata) preoccupied by Syringella Schmidt, 1868 (Porifera). Paläontologische Zeitschrift 79 (4), str. 507-508.
Linki zewnętrzne
edytuj- Strona o historii TPN ze wzmianką o M. Nowickim i jego zdjęciem. mount.cad.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-27)].
- O pleniu kopalińskim i lęgnącéj się z niego PLENIÓWCE, Sciara militaris n.sp., artykuł M. Nowickiego z „Rocznika Towarzystwa Naukowego Krakowskiego” 1868, t. 37, s. 217–325
- Zdjęcia strony tytułowej i fragmentów powyższej pracy. sciara.most.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-06-24)].
- Reportaż z odsłonięcia pomnika M. Nowickiego w Jabłonowie
- Publikacje Maksymiliana Nowickiego w bibliotece Polona