Gnieźnik jajowaty

Gnieźnik jajowaty
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	epidendronowe
Rodzaj	gnieźnik
Gatunek	gnieźnik jajowaty
	Nazwa systematyczna
	Neottia ovata (L.) Bluff & Fingerh.; Comp. Fl. German., ed. 2, 2: 435 (1838)
Synonimy
	Bifolium ovatum (L.) Nieuwl.; Diphryllum ovatum (L.) Kuntze; Distomaea ovata (L.) Spenn.; Epipactis ovalifolia Stokes; Epipactis ovata (L.) Crantz; Helleborine ovata (L.) F.W.Schmidt; Listera multinervia Peterm.; Listera ovata (L.) R.Br.; Malaxis ovata (L.) Bernh.; Neottia latifolia Rich.; Ophrys bifolia Lam.; Ophrys ovata L.; Pollinirhiza ovata (L.) Dulac; Serapias ovata (L.) Steud.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gnieźnik jajowaty^[4], listera jajowata^[5] (Neottia ovata (L.) Bluff & Fingerh.^[6]) – gatunek roślin należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Występuje na rozległych obszarach Europy i Azji, w tym także w całej Polsce^[4]. Jest najpospolitszym storczykiem w Tatrach^[7].

Do końca XX wieku gatunek włączany był do rodzaju listera (jako l. jajowata) i wciąż bywa tak opisywany^[5], jednak od początku XXI wieku dobrze dowiedziono, że w tradycyjnym ujęciu rodzaj Listera jest parafiletyczny i dla uzyskania taksonu monofiletycznego konieczne jest jego łączenie z rodzajem gnieźnik Neottia^[3]^[8]^[9].

Morfologia

Pokrój: Wysmukła roślina wysokości 20–60 cm. Cała w kolorze zielonym, z długim i luźnym kwiatostanem^[10].
Łodyga: Poniżej liści czterokanciasta, gładka; powyżej – obła gruczołowato omszona.
Liście: Dwa naprzeciwległe, 5–9 nerwowe liście o kształcie eliptycznym u nasady pędu, powyżej 1–2 listki przysadkowe. Mają od 5 do 15 cm długości^[10] i są ostro zakończone^[11].
Kwiaty: Kwiatostan w formie luźnego kłosu. Małe żółtawozielone kwiaty zebrane w liczbie 10–100 na krótkich szypułkach^[11]. Czerwono nabiegłe płatki korony i działki kielicha pochylają się ku sobie. Żółtego koloru warżka jest głęboko rozcięta. Zalążnia prawie kulista.
Część podziemna: Kłącze poziome i pełzające, grube i twarde z licznymi korzeniami. Widoczne liczne blizny po wcześniejszych łodygach.

Liście
Kłos z kwiatami
Kwiaty

Biologia i ekologia

Rozwój: Bylina, geofit. Kwitnie od maja do lipca^[12]. Kwiaty nie posiadają ostrogi, jednak wydzielają nektar w podłużnej rynience na warżce. Zapylane są przez błonkówki i chrząszcze. Naziemna część rośliny pojawia się wczesną wiosną, zamiera w sierpniu^[13].
Siedlisko: Rośnie zwłaszcza w ciepłolubnych zbiorowiskach leśnych, ale także w wilgotnych zaroślach i lasach na glebach umiarkowanie żyznych, wilgotnych o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym. W górach występuje aż po piętro kosówki. Roślina rozpowszechniona z powodu swoich dużych zdolności przystosowawczych^[10].
Genetyka: Liczba chromosomów 2n= 32, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 42^[11]. Krzyżowanie roślin z rodzaju Listera, było badane i opisywane przez Karola Darwina^[14].

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową. W latach 1946–2014 znajdowała się pod ochroną ścisłą^[15]^[16]. Zagrożeniem jest osuszanie i eksploatacja torfowisk oraz gospodarcze użytkowanie lasu powodujące niszczenie runa. W prawie każdym parku narodowym znajdują się jej stanowiska, rośnie także w rezerwatach, np. Zadni Gaj czy Świnia Góra^[17].

Obecność w kulturze i sztuce

Okaz listery w postaci rozwiniętej i kwitnącej rośliny występuje w tle malarskim jednej ze scen ("Spotkanie Chrystusa z Magdaleną") w ołtarzu Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie^[18].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-05] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Neottia ovata (L.) Bluff & Fingerh.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-10-14].
↑ ^a ^b Dariusz L. Szlachetko, Michał Skakuj: Storczyki Polski. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1996. ISBN 83-85599-97-5.
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 110, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Kadereit J. W., Albach D. C., Ehrendorfer F., Galbany-Casals M. i inni. Which changes are needed to render all genera of the German flora monophyletic?. „Willdenowia”. 46, s. 39 – 91, 2016. DOI: 10.3372/wi.46.46105.
↑ Dominika Kustosz. Tatrzańskie orchidee. „Tatry”. 89 (lato 2024), s. 82. Tatrzański Park Narodowy.
↑ TingT. Zhou TingT., Xiao-HuaX.H. Jin Xiao-HuaX.H., Molecular systematics and the evolution of mycoheterotrophy of tribe Neottieae (Orchidaceae, Epidendroideae), „PhytoKeys” (94), 2018, s. 39–49, DOI: 10.3897/phytokeys.94.21346, PMID: 29416419, PMCID: PMC5799734 [dostęp 2022-10-14] .
↑ Zhi-XinZ.X. Zhu Zhi-XinZ.X. i inni, Complete plastome sequences of two Neottia species and comparative analysis with other Neottieae species (Orchidaceae), „Folia Geobotanica”, 54 (3-4), 2019, s. 257–266, DOI: 10.1007/s12224-019-09356-1 [dostęp 2022-10-14] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Peter H. Barthel: Storczyki – gatunki dziko rosnące. Warszawa: Multico, 1997, s. 68–69. ISBN 83-7073-145-7.
↑ ^a ^b ^c JSTOR Global Plants: Entry for Listera ovata. [w:] Entry for Listera ovata (Linnaeus) R. Brown [on-line]. [dostęp 2013-05-13]. (ang.).
↑ Martin Červenka, Viera Feráková, Milan Háber, Jaroslav Kresánek, Libuše Paclová, Vojtech Peciar, Ladislav Šomšák: Świat roślin skał i minerałów. Warszawa: PWRiL, 1982, s. 188. ISBN 83-09-00462-1.
↑ Neottia ovata. [w:] Encyclopedia of Life [on-line]. [dostęp 2013-05-13]. (ang.).
↑ Listera ovata. [w:] Flora of North America [on-line]. [dostęp 2013-05-13]. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 344. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Władysław Szafer: Kwiaty w ołtarzu Wita Stwosza, w: "Kwiaty w naturze i sztuce", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958, s. 102-117

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-05] (ang.).

[powo-3] Neottia ovata (L.) Bluff & Fingerh.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-10-14].

[szlach-4] Dariusz L. Szlachetko, Michał Skakuj: Storczyki Polski. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1996. ISBN 83-85599-97-5.

[checklist-5] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 110, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[6] Kadereit J. W., Albach D. C., Ehrendorfer F., Galbany-Casals M. i inni. Which changes are needed to render all genera of the German flora monophyletic?. „Willdenowia”. 46, s. 39 – 91, 2016. DOI: 10.3372/wi.46.46105.

[dkgo-7] Dominika Kustosz. Tatrzańskie orchidee. „Tatry”. 89 (lato 2024), s. 82. Tatrzański Park Narodowy.

[8] TingT. Zhou TingT., Xiao-HuaX.H. Jin Xiao-HuaX.H., Molecular systematics and the evolution of mycoheterotrophy of tribe Neottieae (Orchidaceae, Epidendroideae), „PhytoKeys” (94), 2018, s. 39–49, DOI: 10.3897/phytokeys.94.21346, PMID: 29416419, PMCID: PMC5799734 [dostęp 2022-10-14] .

[9] Zhi-XinZ.X. Zhu Zhi-XinZ.X. i inni, Complete plastome sequences of two Neottia species and comparative analysis with other Neottieae species (Orchidaceae), „Folia Geobotanica”, 54 (3-4), 2019, s. 257–266, DOI: 10.1007/s12224-019-09356-1 [dostęp 2022-10-14] (ang.).

[barthel-10] Peter H. Barthel: Storczyki – gatunki dziko rosnące. Warszawa: Multico, 1997, s. 68–69. ISBN 83-7073-145-7.

[jstor-11] JSTOR Global Plants: Entry for Listera ovata. [w:] Entry for Listera ovata (Linnaeus) R. Brown [on-line]. [dostęp 2013-05-13]. (ang.).

[cervenka-12] Martin Červenka, Viera Feráková, Milan Háber, Jaroslav Kresánek, Libuše Paclová, Vojtech Peciar, Ladislav Šomšák: Świat roślin skał i minerałów. Warszawa: PWRiL, 1982, s. 188. ISBN 83-09-00462-1.

[eol-13] Neottia ovata. [w:] Encyclopedia of Life [on-line]. [dostęp 2013-05-13]. (ang.).

[NorthA-14] Listera ovata. [w:] Flora of North America [on-line]. [dostęp 2013-05-13]. (ang.).

[rozp1946-15] Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384).

[rozp2014-16] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

[mirkowa-17] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 344. ISBN 978-83-7073-444-2.

[18] Władysław Szafer: Kwiaty w ołtarzu Wita Stwosza, w: "Kwiaty w naturze i sztuce", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958, s. 102-117

[4]

[5]

[6]

[7]

[1]

[2]

[3]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]