Lirnik

Lirnik – muzykant grający na lirze. Od XV w. określenie to stosowane jest przede wszystkim jako nazwa ukraińskich wędrownych śpiewaków ludowych i z XVII w. białoruskich (nazywanych też niekiedy dziadami), grających na lirze korbowej lub bandurze.

Lirnik wioskowy

Lirnik ukraiński

Historia

Ukraińscy i białoruscy lirnicy tworzyli dobrze zorganizowaną społeczność, mieli własne organizacje cechowe, systemy szkoleń młodych adeptów wraz z obrzędami wyzwalania ich na samodzielnych muzyków. Bardzo często byli oni niewidomi, dlatego wędrowali w towarzystwie chłopców-przewodników. Wykonywali głównie pieśni religijne, moralizatorskie oraz pieśni epickie (dumy), niekiedy grali jednak także pieśni żartobliwe i melodie taneczne.

Dyskusyjną kwestią jest, na ile lirnictwo było tradycją obecną również w kulturze polskiej. Co prawda w piśmiennictwie staropolskim spotykamy wzmianki o lirze, a postać lirnika pojawia się często w XVII- i XVIII-wiecznych pastorałkach, jednak w XIX-wiecznych materiałach etnograficznych znajdujemy stosunkowo niewiele informacji na ten temat. Wydaje się więc, że w tym okresie lira korbowa nie była w Polsce zbyt popularnym instrumentem. Wiadomo za to, że ukraińscy i białoruscy lirnicy docierali niekiedy w swych wędrówkach aż na tereny centralnej Polski.

W kulturze polskiej postać lirnika została spopularyzowana i zmitologizowana w epoce romantyzmu, kiedy to miłośnicy „starożytności ludowych” poszukiwali w folklorze szczątków słowiańskiego eposu, a wędrownych śpiewaków postrzegali jako natchnionych poetów-wieszczy i spadkobierców „słowiańskiego Homera”. Najbardziej popularną postacią tego rodzaju był legendarny ukraiński lirnik – Wernyhora, który stał się bohaterem wielu utworów literackich (m.in. Sen srebrny Salomei Juliusza Słowackiego, Wesele Stanisława Wyspiańskiego). Lirnik Denys Szczerbina był jednym z ważniejszych bohaterów Wity Tadeusza Micińskiego. Lirnikiem miał być dziad-ślepiec, którego w powieści Henryka Sienkiewicza „Ogniem i mieczem” spotkali pan Zagłoba i Helena, uciekający z Rozłogów. Jednak autor wyraźnie nie znał dobrze tego instrumentu, myląc go co do nazwy jak i techniki gry z teorbanem.

W okresie romantyzmu słowa „lirnik” zaczęto też używać jako pseudonimu poetyckiego dla twórców nawiązujących do tradycji pieśni ludowych. Teofila Lenartowicza nazywano „lirnikiem mazowieckim”, a Władysława Syrokomlę „lirnikiem wioskowym”. Poza tym termin „lirnik” oznaczał również zbiór wierszy i pojawiał się często w XIX-wiecznych antologiach poetyckich.

Niewidomy lirnik wraz z przewodnikiem, Wołyń (Ukraina), przełom XIX i XX w.

Zobacz też

• „lirnik mazowiecki” – Teofil Lenartowicz
• „lirnik wioskowy” – Władysław Syrokomla
• Wernyhora
• kobziarz
• dziady (wędrowni żebracy)

Bibliografia

• Natalie Kononenko, Ukrainian Minstrels, Armonk-New York-London, 1998.
• Piotr Grochowski, Dziady. Rzecz o wędrownych żebrakach i ich pieśniach, Toruń 2009.
• Katia Michajłowa, Dziad wędrowny w kulturze ludowej Słowian, przeł. H. Karpińska, Warszawa 2010.
• Zbigniew Jerzy Przerembski, Z dziejów praktyki lirniczej na ziemiach polskich, „Muzyka” 1996, nr 3.

Linki zewnętrzne

• Lirnicy, „Tygodnik Ilustrowany” 1861
• Barbara Mindewicz, Tradycje lirnickie na Ukrainie
• „Lirnik polski” – dziewiętnastowieczne zbiory poezji w cyfrowej wersji bibliografii Estreichera
• Remigiusz Mazur-Hanaj, Czy istnieje polska tradycja lirnicza?
• Енциклопедія історії України. Лірництво, ліра, лірники, лірницька мова, лірництво як явище української духовної культури (ukr)
• Колавая ліра (biał)