Krzyżowa (powiat świdnicki)
Krzyżowa (niem. Kreisau[4]) – wieś w Polsce, położona w województwie dolnośląskim, w powiecie świdnickim, w gminie Świdnica[5][6], na południowym skraju Równiny Świdnickiej, nad rzeką Piławą.
| wieś | |
 Pałac w Krzyżowej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
230 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2022) |
232[2] |
| Strefa numeracyjna |
74 |
| Kod pocztowy |
58-112[3] |
| Tablice rejestracyjne |
DSW |
| SIMC |
0856095 |
Położenie na mapie gminy wiejskiej Świdnica  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu świdnickiego  | |
 50°47′56″N 16°32′03″E/50,798889 16,534167[1]
| |
W latach 1975–1998 wieś należała administracyjnie do województwa wałbrzyskiego.
Historia
edytujWzmiankowana w 1335 roku jako wieś w Księstwie świdnicko-jaworskim, od 1392 r. pod zwierzchnictwem Czech, od 1526 r. Habsburgów, od 1742 r. w państwie Prus, od 1867 r. własność rodziny von Moltke, kiedy to Helmuth Karl Bernhard von Moltke – dowódca z okresu „niemieckich wojen zjednoczeniowych” – nabywa majątek Krzyżowa. Majątek wraz z pałacem po śmierci feldmarszałka w 1891 r. odziedziczył jego bratanek Wilhelm von Moltke, dziadek Helmutha Jamesa von Moltkego. Już w XVI wieku istniał tu zapewne jakiś dwór, który został zniszczony w 1633 r. w związku z trwającą wtedy wojną trzydziestoletnią. Dzisiejszy pałac zbudowano na skarpie, nad dawnym korytem rzeki Piławy, z inicjatywy Sigismunda von Zedlitz und Lepie około 1720 roku. Projekt ziemiańskiej siedziby wykonał być może Felix Anton Hammerschmidt ze Świdnicy. W czasie II wojny światowej pałac był miejscem tajnych spotkań niemieckiej antynazistowskiej grupy „Kręgu z Krzyżowej”, założonej m.in. przez właściciela – hrabiego Helmutha Jamesa von Moltkego. W wyniku zdemaskowania organizacji po nieudanym zamachu na Hitlera w Wilczym Szańcu, jej członkowie wraz z właścicielem pałacu hrabią Helmutem von Moltkem zostali straceni.
Wraz z przegraną Niemiec w II wojnie światowej na mapie Europy zaszły zmiany graniczne na niekorzyść agresora, jakim były Niemcy. Konsekwencją tego było m.in. włączenie Krzyżowej w granice Polski. We wsi osiedlono mieszkańców z utraconych terenów polskich na wschodzie oraz z Polski centralnej. Majątek w Krzyżowej przekształcono w PGR, a w Domu na Wzgórzu zamieszkało kilka rodzin. Użytkowany w coraz mniejszym stopniu pałac popadał w ruinę, aż do 1990 roku, kiedy rozpoczęto odbudowę pałacu. W pałacu 12 listopada 1989 odbyło się spotkanie premiera Polski Tadeusza Mazowieckiego i kanclerza Niemiec Helmuta Kohla, w czasie którego odprawiono „Mszę Pojednania”.
Nazwa
edytujNazwa pochodzi od polskich nazw – krzyża[7] lub kresu[8]. Śląski pisarz Konstanty Damrot w swoim dziele o znaczeniu nazw na Śląsku wydanym w 1896 roku w Bytomiu wymienia nazwę wsi w polskim brzmieniu „Krzyżowo” podaje także dwie wcześniejsze nazwy zanotowane w dokumentach historycznych z 1250 roku „Krzyzovo” oraz 1335 „Crissovo”[7]. Kolejna wzmianka o miejscowości znajduje się w łacińskim dokumencie z 1250 roku wydanym przez papieża Innocentego IV w Lyonie gdzie wieś zanotowana została w zlatynizowanej, staropolskiej formie „Crisova”[9].
Niemiecki nauczyciel Heinrich Adamy w swoim dziele o nazwach miejscowych na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wywodzi nazwę od polskiego słowa oznaczającego kres. Wymienia jako najstarszą zanotowaną nazwę miejscowości Crisowa tłumacząc ją na niemiecki jako „Kreisgrenze, Grenzdorf”, czyli po polsku „Granica dystryktu, wieś graniczna”[8]. Nazwa została później przez Niemców zgermanizowana na Creisau[7], a później na Kreisau[8], w wyniku czego utraciła swoje pierwotne znaczenie.
Zabudowa
edytujWe wsi znajduje się neobarokowy zespół pałacowy wraz z zabudowaniami gospodarczymi i parkiem z 1. ćwierćwiecza XVIII w., który wielokrotnie przebudowywano, odbudowany w latach 1990–1998. Od 11 czerwca 1998 teren pałacu jest wykorzystywany przez „Fundację Krzyżowa” jako Międzynarodowy Dom Spotkań Młodzieży.
Zabytki
edytujDo wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[10]:
- kościół filialny pod wezwaniem św. Michała Archanioła wzmianki o świątyni pochodzą z 1335 r., obecny gotycki wzniesiony na początku XVI wieku, częściowo odbudowany po pożarze w 1846 r. orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu w ścianie wschodniej kamienne sakramentarium przyścienne, ozdobione sterczyną o motywach roślinnych
- cmentarz ewangelicki rodziny von Moltke, z 1870 r.
- zespół pałacowo-folwarczny, neobarokowy z XVII-XIX w.:
Osoby związane z Krzyżową
edytuj
- Helmuth von Moltke (1800–1891), feldmarszałek
- Helmuth James von Moltke (1907–1945), współzałożyciel Kręgu Krzyżowa – organizacji antyhitlerowskiej
- ksiądz prałat Bolesław Kałuża (1935–2005), honorowy kapelan papieski, wykładowca uniwersytecki, gospodarz Mszy Pojednania
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 64015
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-03].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 629 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Historia nazw miejscowości w latach 1945–2006 + XVIII w. ▪ Wiesław J. Raszkiewicz. Swidnica.pl. [dostęp 2015-11-15].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ a b c Konstanty Damrot: Die älteren Ortsnamen Schlesiens, ihre Entstehung und Bedeutung: mit einem Anhange über die schlesisch-polnischen Personennamen: Beiträge zur schlesischen Geschichte und Volkskunde. Beuthen: Verlag von Felix Kasprzyk, 1896, s. 130.
- ↑ a b c Heinrich Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 18, OCLC 456751858 (niem.).
- ↑ Grünhagen 1866 ↓, s. 280.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 166. [dostęp 2012-10-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-29)].
- ↑ Łuczyński Romuald M. Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Legnica, 2008, s. 197.
Bibliografia
edytuj- Colmar Grünhagen, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Breslau: Josef Max & KOMP., 1866 (niem.).
- Liliana Sadowska & Izabela Taraszczuk: Genius loci als guter Geist. Trinationales Studentenkolloquium zum Widerstand in Kreisau (artykuł nt. polsko-francusko-niemieckiego kolokwium studenckiego poświęconego ruchowi oporu we Francji, Niemczech i Polsce w XX w., 3-8 listopada 2007 r., Krzyżowa), [W:] „Kulturpolitische Korrespondenz”, wydanie nr 1253 z dn. 10.03.2008 r., Stiftung Ostdeutscher Kulturrat, Bonn (w j.niem.). [1]
- Liliana Sadowska & Izabela Taraszczuk: Polsko-niemiecko-francuskie spotkanie studentów – Krzyżowa – 3-8 listopada 2007 r., sprawozdanie nt. trójstronnego kolokwium studenckiego o ruchu oporu w miesięczniku „Uniwersytet Zielonogórski”, wydanie z lutego 2008 r., s. 26–27 (w j.pol.). [2]
- Rezydencje ziemi świdnickiej, zespół redakcyjny: W. Rośkowicz, S. Nowotny, R. Skowron, Świdnica 1997, s. 31.