Krywałd (niem. Kriewald) – od 1951 roku część miasta Knurów. W latach 1928–1950 część Szczygłowic[1].

Krywałd
część miasta Knurowa
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Powiat

gliwicki

Miasto

Knurów

Data założenia

pierwsza połowa XV wieku

W granicach Knurowa

1 stycznia 1951
1928–50 część Szczygłowic

Zarządzający

0940861

Wysokość

226 m n.p.m.

Strefa numeracyjna

32

Tablice rejestracyjne

SGL

Położenie na mapie Knurowa
Mapa konturowa Knurowa, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Krywałd”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Krywałd”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Krywałd”
Położenie na mapie powiatu gliwickiego
Mapa konturowa powiatu gliwickiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Krywałd”
Ziemia50°12′43″N 18°38′39″E/50,212083 18,644028

Nazwy i pojawianie się osady w dokumentach

edytuj

W oficjalnych dokumentach pojawia się w roku 1458 pod nazwą Crigewald i w 1534 r. jako Khriegwaldt[2]. Prawdopodobnie osada została założona w drugiej połowie XV wieku przez zarządcę Szywałdu. Inne zapisy dotyczące osady to dokument kancelarii króla węgierskiego Macieja Korwina z 1482, gdzie po raz pierwszy użyto nazwy Krywałd. W urbarium z roku 1534 pojawia się jednak nazwa Khriegwaldt. Inne określenie pojawia się w dokumencie zakupu wioski przez Adama Goszyckiego, gdzie używane są nazwy Grünwald (Zielony Las) lub Krohenwald (Wroni Las).

Rolnictwo Krywałdzkie

edytuj

Krywałd od początku był częścią ziemi gliwickiej. Od 1561 roku wchodził w skład tzw. państwa gliwickiego. Były to tereny wiejskie, względnie bogate, z urbarium z roku 1561 wynika iż znajdowała się tam jedna karczma, cztery stawy rybne, las dębowy gdzie tuczono świnie żołędziami, będący własnością społeczności. Obowiązywała tam pańszczyzna i związane z tym obostrzenia dla okolicznych chłopów. Z czasem wyzysk wzrastał, co nie podobało się ludności chłopskiej. W roku 1766 chłopi z Krywałdu wzięli udział w powstaniu któremu przewodził chłop z Knurowa Sznuter. Takich zbrojnych powstań było jednak prawdopodobnie więcej. Edykt z 1807 znoszący częściowo pańszczyznę nie zadowolił ludzi, którzy nadal domagali się poprawy warunków życia. Kolejne edykty tylko częściowo poprawiły nastroje. Na podstawie edyktu z 1811 uwolniono tylko trzech siodłoków: Jakuba Donice, Feliksa Polaka i Jakuba Sieje.

W 1837 majorat pilchowicki wraz z Krywałdem zakupił Fryderyk Adrian hrabia de Limburg-Stirum. Zakupił on też ziemie uwolnionych siodłoków i wcielił w Szczygłowice. Ostateczne zniesienie pańszczyzny datowane jest na 14 marca 1851. Chłopi zostali zobowiązani do płacenia renty feudalnej zależnej od wielkości gospodarstwa. Zniesiono jednak dziesięcinę, i dopiero 29 lipca 1867 ponownie wprowadzono świadczenie na rzecz Kościoła. Jego suma też była zależna od rozmiarów posiadanej ziemi, i wynosiła 1 talara (30 srebrnych groszy) za 10 mórg ziemi. Według spisów w roku 1819 rolnicy z Krywałdu uprawiali 638 mórg ziemi, zaś już w 1855 tylko 337 mórg na 39 rodzin - ok. 160 osób. Głównie hodowano tu konie i świnie, dorabiano też pracami dworskimi.

Krywałd stanowił odrębną gminę jednostkową. 1 kwietnia 1928 gmina Krywałd została zniesiona i włączona do gminy jednostkowej Szczygłowice[3]. Od 1 grudnia w zbiorowej gminie Knurów[4]. 1 stycznia 1951, wraz z nadaniem gminie Knurów praw miejskich, Krywałd (jako część Szczygłowic) stał się częścią miasta Knurowa[5].

Demografia

edytuj

Rozrost fabryki Lignoza przyczynił się do zwiększenia ludności, w roku 1844 w wiosce mieszkało 142 ludzi a w 1871 r. 168, zaś w roku 1910 już 689. Do momentu przyłączenia do Szczygłowic mieszkało tu już 1080 osób.

Władze

edytuj

W Krywałdzie działała też Straż Celna pod kierownictwem Pawła Barchańskiego. Od 1928 już jako Straż Graniczna.

Organizacje

edytuj
  • Towarzystwo "Czytelń Ludowych", z siedzibą w budynku starej szkoły
  • Towarzystwo Śpiewacze "Hejnał", z siedzibą w budynku starej szkoły
  • Kółko teatralne, pod kierownictwem nauczyciela Bronisława Warota
  • Towarzystwo Polek, pod kierownictwem żony Warota
  • Harcerstwo Polskie aktywne od 1927
  • Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" od roku 1920 założone przez Romualda Mędlewskiego, od 1929 w ramach gminy Szczygłowice.

Fabryka Materiałów Wybuchowych Lignoza SA

edytuj
 
Reklama 1927 r.

Reńsko-Westfalskie Zjednoczenie Fabryk Prochu w Kolonii dnia 7 sierpnia 1875 zakupiło 10,33 hektara ziemi by wznieść na tym terenie prochownie. Fabryka zaczęła pracować już w roku następnym. W 1878 zakupiła ją Paulina Güttler, która poza rozbudową fabryki wzniosła na jej terenie także kaplice św. Barbary. W roku 1896 fabryka ponownie zmienia właściciela - na niemiecką firmę, która dokonuje kolejnej rozbudowy, rozpoczyna się też produkcja materiału wybuchowego Silesia. 1900 powstaje budynek dyrekcji. Jest to jeden z zabytków architektury w tym rejonie, zbudowany w stylu ekletyczno-modernistycznym. W 1905 wybudowano wille dla dyrektora fabryki w zbliżonym stylu. W latach 1896–1908 budowano też budynki mieszkalne dla pracowników. W roku 1908 dobudowano cechownie, w 1910 stacje transformatorową oraz sieć wodociągową. Od 1908 funkcjonowała już nazwa Lignose AG. W roku 1911 rozpoczęto budowę nowej wytwórni o nazwie - miała ona produkować materiały amonowo-saletrzane o nazwie Lignozyt. Głównym odbiorcą produkowanych materiałów była Kopalnia Dębieńsko, początkowo transportowano towar furmankami, po utworzeniu linii kolejowej - pociągami. Od 1915 funkcjonowała już własna bocznica fabryki. Po wybuchu pierwszej wojny światowej ponownie musiano produkować chloranowe środki strzałowe, więc produkcje przeprofilowano, wybudowano też kilka budynków z blachy, wyłożonych azbestem. W celu uniezależnienia fabryki od dostaw z zewnątrz powstała też własna wytwórnia surowca.

W 1922 właścicielem fabryki została Spółka Akcyjna Lignoza z kapitałem niemieckim. Od 1924 kapitał spółki był już wyłącznie polski. Lata 1924-1929 to lata modernizacji i rozbudowy. Starano się też zwiększyć bezpieczeństwo załogi. W latach 1925–26 ruszyła produkcja prochu lontowego i bezdymnego prochu myśliwskiego, od 1928 fabryka zmieniła technologie produkcji saletrzano-amonowych materiałów wybuchowych, co zaowocowało wzrostem bezpieczeństwa produkcji. A także znacznym wzrostem produktywności. W latach 1930–31 zaczęto też produkować materiały pirotechniczne, zakończając dopiero w 1993. W tym czasie fabryka była przez wiele lat jedynym a później jednym z większych producentów.

W 1966 fabryka podjęła seryjną produkcję pierwszego polskiego modelarskiego silnika rakietowego, którego prototyp wykonał Modelarski Doświadczalny Ośrodek Rakietowy w Krakowie w 1965 roku[6].

Fabryka Tworzyw Sztucznych Krywałd ERG i Krywałd-Plast

edytuj

Od 1931 zaczęto też przygotowania do produkcji materiałów izolacyjnych z żywic syntetycznych. W 1933 produkowano mieszanki o nazwie silesit. Z czasem produkt ten wyparł dominujący wcześniej bakelit produkcji zagranicznej. Od 1936 poszerzono produkcje o żywice szlachetne - silesitany, lane, techniczne - silesitole, a także wyroby papierowe tekstylno-żywicowe - sileteksty. Miały one zastosowanie w budownictwie, meblarstwie i elektrotechnice. W 1938 produkowano już tworzywa kazeinowe. Prace przerwano z powodu pogorszenia stosunków z Niemcami. Jako Krywałd-ERG fabryka funkcjonowała do 2001 roku. Zakłady Krywałdzkie brały udział w kręceniu dwóch filmów, odpowiedzialni byli za efekty pirotechniczne:

W 1998 Krywałd ERG podzielił się i w dniu dzisiejszym funkcjonuje jako Krywałd-Plast i Krywałd-Katex. Krywałd-Plast funkcjonuje jako wytwórnia i produkuje głównie granulaty PCW i polwinity, a Krywałd-Katex prowadzi sprzedaż.

Budynki zakładu stanowią dziś głównie ruiny, bądź niszczejące baraki. Część budynków zalała także woda podczas pierwszej powodzi. W niektórych nadal znajdują pozostałości materiałów wybuchowych. W lesie znajduje się sporo opuszczonych budynków i bunkrów, które stanowią miejsce spotkań młodzieży - są to niebezpieczne miejsca, gdzie łatwo może dojść do wypadku.

Wypadki w Fabryce Prochu

edytuj

Zanotowano osiem takich przypadków w latach 1895-1921, zginęły 43 osoby w tym 6 kobiet:

  • 1895, eksplozja w magazynie, jedna ofiara
  • 1903, wybuch w mieszalni, jedna ofiara
  • 1908, pożar, pięć ofiar
  • 1913, pożar w budynku gdzie wytwarzano kartony, jedna ofiara
  • 1916, eksplozja prochu karabinowego, dziesięć ofiar
  • 1918, eksplozja, jedna ofiara
  • 21 lipca 1921, prawdopodobnie największy wypadek w dziejach fabryki, w wyniku zaniedbania dochodzi do dużej eksplozji, dziewiętnaście ofiar oraz spore zniszczenia budynków fabryki.
  • 15 grudnia 1921, eksplozja dwóch bębnów mieszalniczych, pięć ofiar

Od roku 1921 w Kaplicy odprawiano regularnie nabożeństwa.

Edukacja

edytuj
 
Szkoła Podstawowa nr 3 w Krywałdzie; zdjęcie z listopada 2013 roku

Do 1904 w Krywałdzie nie było szkoły. W tym roku powołano Związek Szkolny, dzięki któremu 15 października 1907 roku otwarto budynek szkoły, nazywany później Starą Szkołą. Budynek zaprojektował i wykonał Julius Scheer. W kolejnych latach z powodu wzrostu liczby uczniów dobudowano drugą salę lekcyjną - 1909. Przebudową kierował Mistrz Przybyła.

W szkole uczyły się także dzieci z pobliskich Szczygłowic. W roku szkolnym 1922/23 z powodu braków kadrowych rok szkolny opóźnił się aż do 4 listopada. Zatrudniono wtedy kadrę tymczasową. W roku 1930 wybudowano nowy budynek szkoły. Obecnie szkoła figuruje jako Miejska Szkoła Podstawowa nr 3. W 94 roku było tam 8 klas lekcyjnych, zaś uczyło 16 nauczycieli. Tworzy ona zespół szkolno-przedszkolny, wraz z Przedszkolem nr 5. Znajdują się one w odnowionym budynku. Szkoła oferuje język angielski w klasach I-VI, osiągnięto też najwyższy wynik egzaminu szóstych klas, klasy są 17-osobowe. Szkoła jest wyposażona w zaplecze komputerowe i bibliotekę. Jest najmniejszą szkołą w Knurowie.

Nauczyciele:

  • Paul Mathea 19071922
  • Alfred Wotzlawek 19091917
  • Maria Beyer 19111913
  • Anna Heibebrandte 19131922
  • pani Krause 19131917
  • Erich Winkler 19171922
  • kadra zastępcza w roku 1922/1923 - Michał Wilim (kierownik), Wilhelm Flak, Katarzyna Wilimówna, Apolonia Bochynkówka
  • kierownicy szkoły - Feliks Pańta (23-27), Wincenty Przybyszewski (27-29), Leopold Danek (29 do początku II wojny światowej)
  • 1994 - w szkole uczy 16 nauczycieli, z czego połowa ma wyższe wykształcenie.
  • Kadra 2008 - dyrektor Jan Kopeć, 16 nauczycieli, 1 dyplomowany, 12 mianowanych, 2 kontraktowych i jeden stażysta.

Uczniowie:

  • w pierwszych latach 91 dzieci w jednej klasie, później 121, lata 19071909
  • 1910 - 173
  • w roku 1913 szkołę ukończyło 26 uczniów, uczy się 193.
  • 1917 w szkole uczy się 197 osób
  • rok 1922/23 w szkole uczy się 203 uczniów
  • 1994 - 120 uczniów w 8 klasach

Krywałd a wydarzenia narodowe

edytuj

Mieszkańcy uczestniczyli czynnie w walkach powstańczych z lat 1919-1921. Wybory plebiscytowe przeprowadzono w miejscowej szkole. Uprawnionych do głosowania było 389 osób:

  • 294 głosy za Polską
  • 94 za Niemcami
  • 1 głos unieważniono

W głosowaniu brali też udział emigranci, o co wnioskowała strona polska, jednak w większości głosowali oni za Niemcami. Za przynależnością do państwa polskiego opowiedziało się 75,7%.

W okresie trzeciego powstania śląskiego, wielu mieszkańców służyło w I batalionie piechoty wojsk powstańczych - tzw. pułku żorskim. Niektórzy uczestnicy: bracia Michalscy, Wacław Kiszka, Tomasz Czechman, Herman Grzesiok, Teodor Szydłowski.

Krywałd w 1922 r. włączono do Polski.

Znani Krywałdzianie

edytuj

Z Krywałdu pochodził lekkoatleta Emil Kiszka (ur. 5 grudnia 1926, zm. 9 lutego 2007).

Przypisy

edytuj
  1. Gazeta Urzędowa Woj. Śl. nr 41 z 1928 r.
  2. Johann Georg Knie: Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuss. Provinz Schlesien. Breslau 1845
  3. Gazeta Urzędowa Woj. Śl. nr 41 z 1928 r.
  4. Rozporządzenie Wojewody Śląsko-Dąbrowskiego z dnia 27 listopada 1945 (Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki, Nr. 34, Kat, dnia 22 grudnia 1945 r.).
  5. Dz.U. z 1950 r. nr 51, poz. 472
  6. Paweł Elsztein, Młody modelarz rakiet. (s. 13), 1975.