Kosaciec żółty

Kosaciec żółty
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	kosaćcowate
Rodzaj	kosaciec
Gatunek	kosaciec żółty
	Nazwa systematyczna
	Iris pseudacorus L.; Sp. Pl. 38 1753
Synonimy
	Iris pseudoacorus L.;
	Iris pseudoacorus L.;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kosaciec żółty, irys (Iris pseudacorus L.) – gatunek byliny należący do rodziny kosaćcowatych (Iridaceae).

Zasięg występowania

Gatunek eurosyberyjski, występujący na obszarach o klimacie oceanicznym^[5]. Rośnie dziko w północno-zachodniej Afryce (Madera, Wyspy Kanaryjskie, Algieria, Maroko), całej Europie i na obszarach o umiarkowanym klimacie w Azji Zachodniej i Kaukazie, po Syberię Zachodnią. Jako efemerofit pojawia się także w Australii, Nowej Zelandii, USA i Kanadzie oraz południowej części Ameryki Południowej (Argentyna, Chile, Urugwaj). Jest uprawiany w wielu krajach świata^[6]. W Polsce na niżu jest pospolity^[7].

Morfologia

Pokrój

Kwiat

Owoce

Łodyga: Wyprostowana, prosto wzniesiona, zazwyczaj rozgałęziona, o wysokości do 1 m. Na przekroju poprzecznym obła lub spłaszczona. Pod ziemią występuje grube, mocne kłącze^[5].
Liście: Żywozielone, pochwiasto obejmujące łodygę. Dolne są równowąskomieczowate, górne równowąskolancetowate. Mają szerokość 1–3 cm, a długość do 1 m^[5].
Kwiaty: Jaskrawożółte, wyrastające na długich szypułkach po 1-5 z kątów podobnych do liści przysadek. Okwiat 6-działkowy, zrośnięty w rurkę. Trzy działki okółka wewnętrznego są równowąskolancetowate, wyprostowane i krótsze od znamion słupka. Działki okółka zewnętrznego są jajowate, duże, odgięte w dół i ciemnożółte z fioletową nerwacją. Wewnątrz okwiatu jest słupek z dolną, trzykomorową zalążnią, szyjką rozdzielającą się na 3 płatowate znamienia oraz 3 pręciki^[5].
Owoc: Trzykomorowa, tępo trójgraniasta, podłużna torebka^[5]. Nasiona wielkości 7–8 mm, obustronnie spłaszczone.

Biologia i ekologia

Higrofit rosnący na glebach torfowych z wodą stojącą lub wolno płynącą, najczęściej nad martwymi odnogami rzek, stawami, w zarośniętych rowach melioracyjnych, w szuwarach. Kwitnie od maja do lipca^[5]. Kwiaty przedprątne, zapylane przez błonkoskrzydłe^[8]. Gatunek charakterystyczny związku Magnocaricion oraz zespołu szuwaru kosaćcowego Iridetum pseudacori, a także wyróżniający dla zespołu Fraxino-Alnetum^[9].

Roślina trująca (szczególnie świeża)^[8].

Zastosowanie

Sadzony jako gatunek ozdobny w oczkach wodnych. Oprócz typowej formy gatunku istnieją też ozdobne kultywary, np. 'Variegata' o żółtozielonych i pasiastych liściach^[10].
W starożytności kłącza irysa były używane w medycynie ludowej jako środek leczniczy^[11].
Dawniej wysuszone na słońcu i zwilżone octem kwiaty używane były jako barwnik do papieru i skór^[5].

Udział w kulturze

Według niektórych badaczy roślin biblijnych wszędzie tam w Biblii, gdzie wymienione są „lilie” w połączeniu z wodą, prawdopodobnie chodzi o kosaćca żółtego, który na terenach biblijnych występuje pospolicie wzdłuż cieków. Np. w księdze Mądrość Syracha (50,8) jest werset: „... jak kwiat róży na wiosnę, jak lilie przy źródle”^[11].
Stylizowany kwiat kosaćca wraz z liściem był prawdopodobnie godłem Ludwika VII podczas II wyprawy krzyżowej^[11].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-09] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2014-11-20].
↑ Iris pseudacorus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-12-15].
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ^a ^b ^c Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

Linki zewnętrzne

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-09] (ang.).

[TPL-3] The Plant List. [dostęp 2014-11-20].

[iucn-4] Iris pseudacorus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[posp-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.

[grin-6] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-12-15].

[Rutkowski-7] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[rostafinski-8] Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.

[9] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[E-10] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[rb-11] Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]