Kościół Najświętszej Marii Panny w Sanoku
Kościół Najświętszej Marii Panny (łac. Ecclesiae Sanctae Mariae et Hospitali ipsorum) – średniowieczny kościół położony w Sanoku[1] nadany przywilejem księcia Władysława Opolczyka z 27 lutego 1377[a] zakonowi minorytów ze Lwowa, sprzedany i rozebrany po 1787 roku.
 Teren prac archeologicznych na dawnym placu Marii Panny. W tle kamienica Ramerówka. | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ulica Grzegorza z Sanoka u zbiegu z ulicą Tadeusza Kościuszki |
| Typ budynku |
kościół |
| Styl architektoniczny |
gotyk |
| Rozpoczęcie budowy | |
| Ukończenie budowy | |
| Ważniejsze przebudowy | |
| Zniszczono |
ok. 1787 |
| Pierwszy właściciel | |
| Kolejni właściciele |
fundacja szpitalna |
| Obecny właściciel |
miasto Sanok |
Położenie na mapie Sanoka  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu sanockiego  | |
 49°33′35,2080″N 22°12′15,6960″E/49,559780 22,204360
| |
Historia
edytujBudowa świątyni trwała w latach 1372–1376[2]. Dokument książęcy polecał Maciejowi burgrabiemu sanockiemu wyposażenie franciszkanów również w dwór. Oba budynki kościół i dwór były drewniane i znajdowały się poza murami miasta, stanowiącymi obecnie dzielnicę Śródmieście[b].
W 1384 królowa węgierska Elżbieta Łokietkówna, matka króla Ludwika Węgierskiego, wydała zgodę na przeniesienie się franciszkanów w obręb miasta[c]. W 1485 założony został przez franciszkanów szpital dla ubogich z ich własnym murowanym kościołem pod wezwaniem Marii Panny[3]. Kościół a następnie szpital i kościół położone były za murami miejskimi, blisko Bramy Węgierskiej.
Kalekom i chorym niemającym opieki służył od 1485 również szpital, usytuowany tuż za granicą lokacyjnego miasta. W tym właśnie roku król Kazimierz IV Jagiellończyk zatwierdził dokonaną przez ks. Piotra Bala z Nowotańca[d], kustosza przemyskiego i pisarza królewskiego[e] fundację dla ubogich i kalek z prepozyturą[f] tegoż szpitala przy kościele NP Marii i uposażył go w dotacje[g]. Uposażeniem tego szpitala był również kościół w Trepczy. Ten drewniany klasztor i kościół spłonął w 1606. W latach 1632–1640 wzniesiony został nowy kościół i klasztor.
Kościół Najświętszej Marii Panny po likwidacji fundacji szpitalnej został wystawiony przez Gubernium Krajowe w 1787 na licytację i rozebrany[4]. W 1795 Katarzyna Łobarzewska zakupiła przykościelny plac razem ze znajdującym się na nim budynkiem i powierzyła go Janowi de Hanke, z tym warunkiem, „że ma stanowić raz na zawsze własność funduszu szpitalnego”[5]. Grunty szpitalne znajdowały się między ówczesną ul. Leską i Rymanowską[6] w okolicy dzisiejszej kamienicy Ramerówka, przy ulicy Grzegorza z Sanoka. Na austriackim planie Sanoka z 1841[7] obiekt ten nosi nazwę Civil Spital, a na budowlanym planie sytuacyjnym Sanoka z 1880[8] kwartał ten określono jako Plac Marii Panny. Jeszcze na początku XX wieku miejsce po świątyni między ulicą Grzegorza z Sanoka i ulicą Tadeusza Kościuszki zwane było Placem Marii. Ostatni publiczny ośrodek zdrowia funkcjonował w tym miejscu w kamienicy przy ul. Grzegorza nr 3 - do końca lat 70. XX wieku.
Podczas prac przy budowie kanału w lipcu 1895 w okolicach miejsca po dawnym kościele robotnicy natrafili na szczątki ludzkie[9]. Przy budowie kanału na ulicy Grzegorza z Sanoka obok magazynu augmentacyjnego 45 Pułku Piechoty w maju 1912 ponownie odkryto kości ludzkie[10]. W latach 1935–1936 w miejscu dawnego kościoła odkryto szczątki ludzkie, które pochowano na cmentarzu w Sanoku[11].
We wrześniu 2012 rozpoczęto badania archeologiczne przed Klubem „Górnika”, podczas których odsłonięto fragmenty gotyckich murów, studnię oraz pochówki. W sierpniu 2013 na Cmentarzu Południowym w Sanoku dokonano zbiorowego pochówku szczątków ludzkich wydobytych w czasie wykopalisk w miejscu kościoła oraz odnalezionych podczas prac archeologicznych w innych miejscach Sanoka[12].
W miejscu, gdzie częściowo stał kościół wybudowano ulicę Grzegorza z Sanoka, po jednej stronie w latach 1935–1937 wybudowano budynek przy ul. Tadeusza Kościuszki 4 (mieszczący instytucje bankowe), a po drugiej kamienicę Ramerówka, przy której w 1905 utworzono skwer Plac Marii, który się nie zachował[13].
Uwagi
edytuj- ↑ Poza wspomnianym wyżej klasztorem przemyskim jeszcze w XIV w. uzyskali oni 2 kolejne: w Sanoku z kościołem NM Panny z fundacji Władysława Opolczyka (27 lutego 1377), oraz w Krośnie, będący fundacją biskupa Eryka sprzed 1391 roku. w: Archiva, bibliothecae et musea ecclesiastica. KUL, 2003 t. 79
- ↑ Nie ma dowodów na to, że pierwotna siedziba franciszkanów znajdowała się u podnóża stoku góry sanockiej, natomiast nadanie zakonnikom przez Władysława Opolczyka kościółka NP Marii dowodzi położenia tej siedziby na górze poza wałami miejskimi (nie murami). w: Studia historyczne, Polska Akademia Nauk - Oddz. w Krakowie, t. 11, 1968, str. 288, op. cit. Stefan Stefański, Piękno, zabytki, kultura ziemi sanockiej. rec: Adam Fastnacht, Studia historyczne 1968 z. 2, s. 285—289; "Sanok. Pierwsi franciszkanie przybyli tu na zaproszenie palatyna Rusi Władysława Opolczyka, który ufundował dla nich kościół poza obwarowaniami miasta pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Zamieszkali oni w dworze przy obwałowaniach" w: Marek Gosztyła, Michał Proksa. Klasztory i zgromadzenia zakonne w Archidiecezji Przemyskiej.2000
- ↑ Księcia Wł. Opolczyka z daty Rozemberg k. Biecza, 27 lutego 1377 i dwóch królowej Elżbiety z daty Diosgyór, 25 stycznia 1384 w: Władysław Abraham. Powstanie organizacyi kościoła łacińskiego na Rusi. str. 9; Datum Rossemberg, 27. Februar; mit einem zweiten Documente zu Gunsten der Franciscaner, dessen Inhalt nicht angegeben wird, dd. Sanok, 24. Juni 1377, bei Skrobiszewski, Vitac, Mathias. [w: Archiv für österreichische geschichte]
- ↑ "Od 1485 r. ks. Piotr Bal był już kustoszem przemyskim, w tym czasie i pisarzem królewskim, a w 1490 r. nosił tytuł vicarius in spiritualibus i był oficjałem generalnym przemyskim" w: Adam Fastnacht, Feliks Kiryk. Sanok: materiały do dziejów miasta do XVII w. str. 84; "Piotr Bal 2 1/2 grzywny czynszu z posesji w mieście, dworzyszcze kupione przez niego obok wymienionego kościoła, gdzie zostanie wybudowany dom dla prepozyta przez niego i radę miejską, jak również ogrody, jeden zw. Betrelimowski i drugi Sternowski, położone koło miasta. Król poddaje czynsze i uposażenie szpitala i prepozytury immunitetowi kościelnemu (ADP 156 s. 881-884)"; str. 117 w: Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu Sanok, cz. III
- ↑ Szpital w Sanoku występuje po raz pierwszy w źródłach w 1485, w dokumencie królewskim potwierdzającym jego fundację. Jako fundatorzy wymienieni są: Piotr Bal, kustosz katedry przemyskiej i pisarz (notariusz) królewski oraz Stanisław Pieniążek de Vattavice (starosta sanocki)" w: Rocznik przemyski. Szpitale miejskie na terenach ziemi przemyskiej i sanockiej. t. 24, 1988, str. 135
- ↑ "Prepozytura miała powstać opierając się na istniejącym już kościele NMP, wybudowanym około 1377, a będącym początkowo w posiadaniu franciszkanów" w: Rocznik przemyski. Szpitale miejskie na terenach ziemi przemyskiej i sanockiej. t. 24, 1988, str. 135
- ↑ na Wielkanoc (1503), biskup dokonał erekcji probostwa szpitalnego przy kościele N.P. Marii i zatwierdził to uposażenie. w: Adam Fastnacht, Feliks Kiryk. Sanok: materiały do dziejów miasta do XVII wieku. str. 83
Przypisy
edytuj- ↑ KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEJ PANNY MARII I SZPITAL w: Adam Fastnacht, Feliks Kiryk. Sanok: materiały do dziejów miasta do XVII wieku. str. 83
- ↑ Przewodnik po kościele i klasztorze Franciszkanów w Sanoku w opracowaniu o. Witolda Pobiedzińskiego OFMConv, Sanok 2007, s. 7.
- ↑ "Hospitale pauperum 1485 fundatum habebat in suburbio propriam ecclesiam muratum sub Tit. Nativit. B. Virg. Mariae, cum praepositura. " [w:] Schematismus D. Ritus Latini Premisliensis. Jasło. 1872. str. 76
- ↑ Zarys historii parafii. ks. Andrzej Skiba.
- ↑ lwowskie Centralne Historyczne Archiwum Państwowe Ukrainy (skr. CDIA), fond 165, spr. 130, k.7.
- ↑ Feliks Kiryk. Sanok. Dzieje miasta. s. 102
- ↑ Muzeum Historyczne w Sanoku
- ↑ CDIA, fond 178. sprawa 932, k.16
- ↑ Kronika. „Gazeta Sanocka”. Nr 16, s. 3, 21 lipca 1895.
- ↑ Kronika. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”. Nr 9, s. 3, 12 maja 1912.
- ↑ Edward Zając. Cmentarze sanockie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 44 (260), s. 5, 1 listopada 1996.
- ↑ W obecności kapłanów i archeologów. „Tygodnik Sanocki”. Nr 32 (1131), s. 3, 16 sierpnia 2013.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 163.