Wikipedia

Kościół św. Jana Chrzciciela w Pilźnie

gotycki rzymskokatolicki kościół parafialny, fara miasta Pilzna

Kościół św. Jana Chrzciciela – gotycki rzymskokatolicki kościół parafialny, fara Pilzna wybudowana w XIV w., w czasach panowania Kazimierza Wielkiego. Obecny wygląd budowli jest wynikiem stopniowej rozbudowy, świątynia swój kształt uzyskała na przełomie XV i XVI w. oraz w drugiej połowie XVI w. – późniejsze remonty nie zmieniły jej formy architektonicznej[3].

Kościół św. Jana Chrzciciela w Pilźnie
Zabytek: nr rej. A-255 z dnia 07.08.1985 r.[1]
kościół parafialny
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Miejscowość

Pilzno

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

św. Jana Chrzciciela w Pilźnie

Wezwanie

św. Jana Chrzciciela

Położenie na mapie Pilzna
Mapa konturowa Pilzna, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Jana Chrzciciela w Pilźnie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Jana Chrzciciela w Pilźnie”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko lewej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Jana Chrzciciela w Pilźnie”
Położenie na mapie powiatu dębickiego
Mapa konturowa powiatu dębickiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Jana Chrzciciela w Pilźnie”
Położenie na mapie gminy Pilzno
Mapa konturowa gminy Pilzno, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Jana Chrzciciela w Pilźnie”
Ziemia49°58′46,17″N 21°17′28,85″E/49,979492 21,291347
Multimedia w Wikimedia Commons

Lokalizacja

edytuj

Kościół znajduje się ok. 40 m na północ od Rynku[4]. Prowadzi do niego wychodząca z północno-wschodniego narożnika Rynku i przebiegająca na zachód od kościoła ulica Petrycego[5].

Od strony południowej i północnej plac jest otoczony zabudowaniami, od wschodu zielenią. Po stronie południowej są to zabudowania plebańskie, po północnej – wikarówka[2] oraz organistówka, w której mieści się siedziba Muzeum Regionalnego[6]. Budynek samej plebanii (ul. Lwowska 3[7][5]) znajduje się na południowy wschód od świątyni[5] i jest odgrodzony od placu przykościelnego murem z neoklasycystyczną bramą o kształcie wąskiego prostopadłościanu, zwieńczonego trójkątnym szczytem[8].

Plac przykościelny to teren dawnego cmentarza[8], który był czynny w tym miejscu od początków istnienia kościoła do 1784 r.[9][10]

Historia

edytuj

Parafia w Pilźnie powstała w 1256 r.[11], a jej najstarszą świątynią był drewniany kościół, który nie przetrwał do czasów współczesnych i którego lokalizacji nie udało się ustalić[12]. Po lokacji miasta Pilzna, w II połowie XIV w., wytyczono miejsce dla murowanego kościoła, który stanął przy rynku[13]. Świątynia istniała już w czasach panowania Kazimierza Wielkiego (o czym świadczą kamienne elementy zachowane w murach)[9][10], a pierwsza pisemna wzmianka o niej pochodzi z ok. 1400 r.[2] Prawdopodobnie początkowo składała się tylko z oszkarpowanego, zamkniętego trójbocznie prezbiterium oraz szerszej i wyższej od niego nawy, skonstruowanej na planie prostokąta. Były one przykryte oddzielnymi dachami dwuspadowymi, nad nawą znajdował się drewniany strop, a nad prezbiterium – sklepienie żebrowe[13]. Skarpy, późniejsze, lecz pochodzące sprzed pierwszej większej rozbudowy, opinają również nawę, co może świadczyć o planach wykonania nad nią podobnego sklepienia żebrowego. Główne wejście znajdowało się w ostrołukowym portalu od strony zachodniej[14].

Dekanat Pilzno obejmował tereny od Dębicy, przez Frysztak, do Kołaczyc i należał do archidiakonatu nowosądeckiego diecezji krakowskiej[15][9][10]. W skład samej parafii wchodziło miasto wraz z przedmieściami oraz wsie: Strzegocice, Bielowy, Słotowa, Lipiny, Pilźnionek[a], Dzwonowa, Kozia Wola[b] i Wola Lipińska[15].

Pilzno było często nawiedzane przez pożary: wybuchały one w mieście w latach 1400, 1474, 1536 i 1550[17]. W 1474 r. całe miasto spaliły wojska węgierskie. Sama budowla najprawdopodobniej nie została poważnie uszkodzona, rok później została ponownie oddana do użytku. Na przełomie XV i XVI w. kościół był poddawany remontom oraz rozbudowie. Dobudowano wówczas wieżę (której szerokość wyznaczyły przypory nawy głównej, czytelne w wątku murów), zakrystię, którą dostawiono północnej ściany prezbiterium, nawy boczne[c] oraz znajdującą się w południowo-zachodnim narożu kaplicę[19]. Budowla stała się wówczas trzynawową bazyliką[18]. Po pożarze z 1536 r. mieszkańcom zabrakło pieniędzy na odbudowę[3], w związku z czym biskup przemyski Jan Dziaduski ogłosił na ten cel składkę. Prace trwały od 1550 r. do 1600 r.[17], do ich realizacji zaangażowano Jeremiasza Kwajera, muratora przybyłego z Wrocławia[3], autora wieży ratusza w Bieczu[20], a po nim nieznanego budowniczego[3].

Na przełomie XVI i XVII w. nawę główną nakryto sklepieniem, żadne jego opisy nie przetrwały do czasów współczesnych. W 1700 r. świątynia została uszkodzona w wyniku pożaru – zgodnie z dokumentem wydanym w 1739 r., rozliczającym prace naprawcze, można domyślać się, że spłonęły nawa główna, prezbiterium oraz zakrystia, zniszczone musiały zostać sklepienia[3]. Prezbiterium oraz nawę główną przykryto nowymi dachami, kalenica nad nawą została podniesiona o kilka metrów, a na wieży, na którą w 1757 r. zakupiono zegar[21], wykonano wtedy prawdopodobnie nową więźbę dachową, którą następnie przykryto[3]. Po pożarze przekształcono wnętrze: nakryto prezbiterium i nawę sklepieniami kolebkowymi z lunetami oraz zmieniono kształt okien nawy[21].

 
XIX-wieczny rysunek M.B. Stęczyńskiego, przedstawiający Pilzno, z górującym nad nim kościołem, od strony północnej. Widoczny kopulasty dach wieńczący wieżę fary.

W 1606 r. parafia w Pilźnie otrzymała prawa prepozytury z rąk bp. B. Modrzejowskiego, arcypasterz erygował przy niej kolegium mansjonarzy[2]. W 1772 r. oficjałat okręgowy z siedzibą w mieście obejmował dekanaty: pilźnieński (w tym Tarnów), mielecki, ropczycki i strzyżowski. Pilzno było brane pod uwagę jako siedziba diecezji, jednak wybrano Tarnów – ze względu na istnienie tam kolegiaty. Diecezję tarnowską utworzono na mocy dekretu cesarza Józefa II w 1783 r.; w 1805 r. została zniesiona, a miasto weszło w skład diecezji przemyskiej[22]. Pilzno stało się wówczas siedzibą oficjałatu, obejmującego dziesięć dekanatów: Pilzno, Mielec, Ropczyce, Jasło, Strzyżów, Krosno, Żmigród oraz Biecz. W 1821 r. parafia św. Jana Chrzciciela weszła w skład diecezji tynieckiej, a następnie, w 1825 r., diecezji tarnowskiej. Mimo tego katedra tarnowska podlegała pod dekanat pilźnieński jeszcze do 30 czerwca 1841 r.[23]

W 1877 r. świątynia ponownie ucierpiała w kolejnym pożarze miasta – spłonął dach nad nawą oraz hełm na wieży[21], a także stopił się dzwon kościelny[23]. Kierownikiem prac naprawczych był proboszcz, ks. Ignacy Wieniawa-Długoszowski – to on zainicjował zmianę kształtu hełmu, który w XIX w. był kopulasty[21].

Podczas pierwszej i drugiej wojny światowej kościół nie doznał poważnych zniszczeń. W 1946 r. wymieniono uszkodzone witraże oraz zmieniono pokrycie dachu z blachy na dachówkę. Prace nadzorował proboszcz ks. Józef Midura. Tuż po objęciu probostwa przez Juliana Galasa, w 1972 r. rozpoczęto remont, podczas którego odnowiono dachy (pokryto je miedzianą blachą) oraz więźbę dachową nad nawą i wieżą. Konserwacji poddano także mury, polichromie i ołtarze[9][10].

W 1998 r. prowadzono prace związane z placem przykościelnym – wyłożono go kostką brukową, dokonano kanalizacji terenu. Odnowiony dziedziniec 29 listopada 1998 r. poświęcił ks. bp Jan Styrna[9][10].

Architektura

edytuj
 
Prezbiterium, widok od południa

Kościół św. Jana Chrzciciela został wzniesiony z cegły, z użyciem kamienia. Stanowi przykład budowli gotyckiej, z zamkniętym trójbocznie prezbiterium, do którego od południa przylega kruchta, a od północy – zakrystia. Świątynia ma formę trzynawowej bazyliki[2], z nawą główną wzniesioną na planie prostokąta[13] i nawami bocznymi nieco krótszymi od nawy głównej, szerokimi w przybliżeniu na połowę jej szerokości[18]. Na osi nawy południowej znajduje się kaplica. Wieża jest czterokondygnacyjna z halą w przyziemiu, została skonstruowana na planie kwadratu. Ściany budowli z zewnątrz nie zostały otynkowane[24] – z wyjątkiem murów północnej nawy bocznej, które pokryto tynkiem cementowo-wapiennym[2].

Świątynia przybrała swoją formę w wyniku stopniowej rozbudowy. Mury wzniesiono częściowo przy użyciu wątku gotyckiego z zendrówkową szachownicową dekoracją[13], z cegły pełnej czerwonej[2] w dolnej partii uzupełnionej nieregularnymi blokami kamienia wapiennego[13][2]. Cokół o wysokości ok. 1,5 m jest kamienny[2] (cokół ścian zakrystii jest wyższy, okuty blachą[25]). Z zewnątrz ściany zostały opięte ceglanymi uskokowymi skarpami[2], skarpa przy ścianie północnej nawy głównej jest wzmocniona kamienną stopą[25].

Nawa główna posiada cztery przęsła, które, podobnie jak prezbiterium i zakrystia, nakryte są sklepieniem kolebkowym z lunetami. Nad trójprzęsłowymi nawami bocznymi, kaplicą i halą w przyziemiu wieży znajdują się sklepienia gwiaździste[24][2]. Przedsionek przy nawie południowej jest sklepiony kolebkowo[2].

 
Wnętrze

Ściany od wewnątrz zostały otynkowane. Ornamentalna i figuralna[24][2] polichromia o motywach roślinnych[24] pochodzi z 1909 r. (lub z 1907 r.[2][24]) i została wykonana przez Karola Maszkowskiego. Jest przynależna do secesji, zawiera w sobie jednak odwołania do różnych tradycji artystycznych[26]. Empora wsparta jest na dwóch kolumnach. Posadzka jest wyłożona płytkami ceramicznymi[2].

Kształt otworów okiennych jest zróżnicowany. Okna naw bocznych są duże, ostrołukowe, ze ściętymi glifami, a otwory okienne w południowej ścianie nawy są niewielkie, zamknięte łukiem odcinkowym[2]. Oryginalne (sprzed późnogotyckiej przebudowy)[19], smukłe, ostrołukowe okna zachowały się w prezbiterium; są przeszklone neogotyckimi witrażami z początku XX w.[2]

Dachy są dwu- i, nad przybudówkami i nawami bocznymi, jednospadowe. Na kalenicy nad nawą główną umieszczono sygnaturkę[25]. Hełm, którym przykryto wieżę, ma kształt ostrosłupa, iglicy[2].

Ściany prezbiterium zdobi oryginalny, częściowo skuty kamienny gzyms główny oraz poważnie zniszczony gzyms podokienny. Fragment pierwotnego gzymsu głównego przetrwał również we wschodniej ścianie nawy głównej[19].

Powierzchnia użytkowa budynku wynosi ok. 17 000 m², kubatura liczy ok. 880 m³[2].

Wyposażenie

edytuj

Wnętrze kościoła i jego wyposażenie ulegało na przestrzeni wieków ciągłym przemianom. Nawrocki twierdzi, że po wybudowaniu świątyni musiał znaleźć się w niej ołtarz poświęcony jej patronowi, św. Janowi Chrzcicielowi. Ponadto w kościele znajdowały się ołtarze Najświętszej Maryi Panny Śnieżnej oraz śś. Piotra i Pawła – świadczą o tym dokumenty z przełomu XIV i XV w., ustanawiające przy nich altarie[21]. Po najeździe węgierskim w 1474 r. z fundacji mieszczańskich powstały ołtarze bractw rzemieślniczych śś. Piotra i Pawła, Bożego Ciała i Wszystkich Świętych, które nie zachowały się do czasów współczesnych. Na ok. 1500 r. datuje się ustawioną w prezbiterium figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, nie ma jednak pewności, od kiedy związana jest z pilźnieńską świątynią[27].

Informacje o zamożności kościoła w pierwszej połowie XVI w. daje wykaz Conspectio et Conscriptio rerum ecclesiasticarum in thezauro pyllznen[sis] z 1526 r. Wymienia on: dziesięć kielichów mszalnych (siedem pozłacanych, trzy srebrne), trzy monstrancje (dwie srebrne, jedna miedziana, pozłacana), duży pozłacany krzyż oraz szaty liturgiczne. W dokumencie nie wspomniano o ołtarzach, rzeźbach czy obrazach[27]. Na przełom XVI i XVII w. datowane są renesansowy ornat oraz kapa z Pilzna, przechowywane w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. Nawrocki przypuszcza, że mogły one trafić do kościoła farnego na początku XIX w.[28]

Na przełomie XVI i XVII w. w kościele znajdowało się dziewięć ołtarzy, z których dwa według Nawrockiego miały formę renesansową. Na belce tęczowej znajdował się drewniany krzyż. Zgodnie z dokumentami pochodzącymi z 1608 r. w nastawach umieszczono figury świętych: Mikołaja, Wawrzyńca i Anny. Dokument z wizytacji bp. Jerzego Radziwiłła z 1595 r. wspomina o ołtarzu Krzyża Świętego oraz o kamiennej chrzcielnicy, inne dokumenty z tego okresu wymieniają ponadto srebrne i pozłacane kielichy, dwie bogato zdobione monstrancje ufundowane przez Wawrzyńca Gruciusa, a także srebrne krzyże i kandelabry[28].

W 1700 r. kościół uległ pożarowi, który przypuszczalnie strawił większość jego wyposażenia. W 1739 r. w prezbiterium ustawiono nowy, barokowy ołtarz główny – poza nim w XVIII w. w kościele znajdowały się dwa ołtarze boczne[29]. Z tamtego okresu pochodzi również barokowa ambona[2], składająca się z czworobocznego kosza, oparcia z obrazem „Ekstaza św. Jana Kantego” oraz baldachimu z hierogramem Jezusa[29]. Przed 1887 r. ołtarze w świątyni nosiły wezwania: Najświętszej Maryi Panny Śnieżnej (znajdujący się przy tęczy, po lewej stronie, rozebrany w 1893 r.), św. Mikołaja (ustawiony po prawej stronie tęczy, nieistniejący), św. Jana Nepomucena (ustawiony przy ambonie), Bożego Ciała i św. Anny (znajdujący w nawie północnej), śś. Piotra i Pawła (neobarokowy, ustawiony w nawie południowej, obecnie ołtarz św. Józefa), św. Antoniego (prawdopodobnie obecny ołtarz św. Sebastiana, ustawiony był wówczas w południowej kaplicy) oraz św. Floriana (znajdujący się w kaplicy, nie przetrwał do dziś)[30]. W drugiej połowie XVIII w. ufundowano zdobiony dekoracją snycerską prospekt organowy. W latach 1785 i 1810 r. władze austriackie skonfiskowały elementy wyposażenia kościoła, a wśród nich m.in. naczynia liturgiczne, srebrne krzyże, pozłacane korony i wota[31].

Do istotnych przekształceń we wnętrzu kościoła doszło w okresie probostwa ks. Ignacego Wieniawy-Długoszewskiego, w latach 1872–1890, oraz ks. Karola Fąferko, w latach 1890–1923. W 1887 r. powstał kamienny, neogotycki ołtarz główny, ufundowany przez ks. Wieniawę-Długoszewskiego. W retabulum znalazł się obraz „Chrzest w Jordanie”, namalowany przez Bronisława Abramowicza w tym samym roku. Nowy ołtarz ustawiono w prezbiterium[2] na miejscu rozebranego ołtarza barokowego (fragment retabulum starego ołtarza, krucyfiks w oprawie, zawieszono ponad tęczą, w nawie głównej)[32].

W 1893 r. (lub w 1887 r.[2]) z Tyrolu sprowadzono dwa[33] neogotyckie ołtarze boczne, które ustawiono przy otworze tęczowym[2]. W prawym ołtarzu (zakupionym ze składki parafian[33]) znajduje się figura Najświętszej Maryi Panny i figury śś. Tekli i Cecylii. Lewy ołtarz (ufundowany przez ks. Karola Fąferko[34][33]) z figurą Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz figurami śś. Andrzeja i Wojciecha[2]. W 1898 r. zakupiono chrzcielnicę z czerwonego marmuru, a w 1902 r. – neorenesansowy ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Po zmianach w wystroju kościoła, ze starej nastawy pozostawiono jedynie ołtarze śś. Piotra i Pawła oraz św. Jana Nepomucena. Wymieniono stalle, ławki i konfesjonały – zostały one wykonane przez ludowych artystów, utrzymano je w stylistyce neogotyckiej[33].

Według stanu z października 1996 r., w kościele dalej znajdują się elementy historycznego wyposażenia[2]:

  • neogotycki ołtarz główny i ołtarze boczne ustawione przy tęczy, z końca XIX w.;
  • późnobarokowy ołtarz w nawie południowej z początku XVIII w., z obrazami: św. Józefa z Dzieciątkiem oraz śś. Kosmy i Damiana;
  • późnobarokowe ołtarze z początku XVIII w., znajdujące się w nawie północnej i nawie głównej: ołtarz w nawie głównej z XX-wiecznym obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, ołtarz w nawie północnej z XIX-wiecznym obrazem św. Sebastiana;
  • neobarokowy ołtarz znajdujący się przy ścianie wschodniej w nawie północnej, pochodzący z przełomu XIX i XX w. Znajdują się w nim figury: Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz śś. Teresy i Dominika;
  • neogotycka marmurowa chrzcielnica z 1898 r.;
  • rokokowe organy z XVIII w.[2];
  • późnogotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ok. 1500 r.;
  • barokowa monstrancja z XVII w.;
  • wczesnobarokowe kielichy z XVII w.;
  • trzy dzwony kościelne odlane w 1928 r[35].
  • barokowa ambona z XVIII w.

W świątyni znajdują się epitafia: Andrzeja Boboli, Krzysztofa Żydowskiego, Adriana Burzyńskiego, Szczęsnego Romera, Jana, Franciszka i Józefa Szymańskich, ks. Wojciecha Zahorskiego, Sebastiana Petrycego[2]. Wykute w czarnym marmurze epitafium ks. Karola Szczeklika będące kopią tablicy w katedrze wawelskiej wykonała w 1909 roku pracownia Józefa Kuleszy[36].

Dzwony

edytuj

Obecne dzwony są jako trzecie w historii kościoła w Pilźnie. Pierwszy dzwon stopił się podczas pożaru wieży, kolejne dzwony zarekwirowały w 1917 r. wojska austriackie. W 1928 odlano trzy nowe dzwony. 17 marca 1929 r. poświęcił je biskup tarnowski Edward Komar. Otrzymały imiona: Jan, Józef i Maryja, odlane: Karol Schwabe w 1928, Odlewnia Dzwonów w Białej. Podczas okupacji niemieckiej dzwony te nie dzwoniły, dlatego nie zostały skonfiskowane. Po wojnie dzwony zabrzmiały (pierwszy raz) podczas rezurekcji w 1945 r[35].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Pilźnionek stanowi obecnie część Pilzna[16].
  2. ↑ Kozia Wola stanowi obecnie część wsi Lipiny[16].
  3. ↑ Niektóre prace remontowe sięgnęły XVI w. – na pierwsze dekady tego stulecia można datować nawę północną, o czym świadczą detale architektoniczne z pogranicza stylów – zamknięte pełnymi łukami blendy na ścianie szczytowej (przenikanie wątków renesansowych)[18].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2010-05-02].
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa Marek H. Grabski, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, tzw. „biała” – kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela [online], zabytek.pl, październik 1996 [dostęp 2023-06-13].
  3. ↑ a b c d e f Nawrocki 2018 ↓, s. 685.
  4. ↑ kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela – Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2023-06-19].
  5. ↑ a b c Pilzno. Plan centrum miasta. [online], Geoportal Infrastruktury Informacji Przestrzennej [dostęp 2023-08-03].
  6. ↑ Muzeum w Pilźnie [online], muzeumpilzno.pl [dostęp 2023-06-12].
  7. ↑ Robert, Informacje kontaktowe [online], 19 marca 2021 [dostęp 2023-08-07] (pol.).
  8. ↑ a b Roman Łyżka, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa – brama z zespołu plebańskiego [online], zabytek.pl, wrzesień 2008 [dostęp 2023-06-13].
  9. ↑ a b c d e Archiwa: Historia Kościoła Parafialnego w Pilźnie [online], 19 września 2015 [dostęp 2023-06-09].
  10. ↑ a b c d e Parafia Rzymskokatolicka św. Jana Chrzciciela w Pilźnie [online], pilzno-wiz.diecezja.tarnow.pl [dostęp 2023-06-09].
  11. ↑ Szczeklik 2018 ↓, s. 65.
  12. ↑ Szczeklik 2018 ↓, s. 67–68.
  13. ↑ a b c d e Nawrocki 2018 ↓, s. 681.
  14. ↑ Nawrocki 2018 ↓, s. 682.
  15. ↑ a b Szczeklik 2018 ↓, s. 67.
  16. ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT [online] [dostęp 2023-05-27].
  17. ↑ a b Szczeklik 2018 ↓, s. 68.
  18. ↑ a b c Nawrocki 2018 ↓, s. 684.
  19. ↑ a b c Nawrocki 2018 ↓, s. 683.
  20. ↑ Magdalena Laskowska, Ołtarz z kościoła farnego w Bieczu w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Narodowe w Krakowie, s. 23 [dostęp 2023-06-12].
  21. ↑ a b c d e Nawrocki 2018 ↓, s. 686.
  22. ↑ Szczeklik 2018 ↓, s. 109.
  23. ↑ a b Szczeklik 2018 ↓, s. 110.
  24. ↑ a b c d e Andrzej Bronisław Krupiński: Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego. Warszawa: Wyd. PTTK „Kraj”, 1989, s. 47. ISBN 83-7005-224-X. OCLC 69520723.
  25. ↑ a b c Łukasz Pompa, Zdjęcia sferyczne [online], Mapy Google [dostęp 2023-06-17].
  26. ↑ Nawrocki 2018 ↓, s. 692.
  27. ↑ a b Nawrocki 2018 ↓, s. 687.
  28. ↑ a b Nawrocki 2018 ↓, s. 688.
  29. ↑ a b Nawrocki 2018 ↓, s. 689.
  30. ↑ Nawrocki 2018 ↓, s. 689–690.
  31. ↑ Nawrocki 2018 ↓, s. 690.
  32. ↑ Nawrocki 2018 ↓, s. 690–691.
  33. ↑ a b c d Nawrocki 2018 ↓, s. 691.
  34. ↑ Szczeklik 2018 ↓, s. 111.
  35. ↑ a b Robert, Dzwony Fary [online], Witamy na stronach Parafii św. Jana Chrzciciela w Pilznie, 4 października 2021 [dostęp 2024-09-04] (pol.).
  36. ↑ ANNO, Kuryer Lwowski (Lemberger Courier), 1909-11-08, Seite 4 [online], anno.onb.ac.at [dostęp 2024-04-01].

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Kościół_św._Jana_Chrzciciela_w_Pilźnie&oldid=75231017”