Kościół Świętego Krzyża w Krakowie (Kleparz)
Kościół Świętego Krzyża, zwany też słowiańskim – kościół, wznoszący się od końca XIV do początku XIX w. na Kleparzu w Krakowie, w miejscu obecnej ulicy Słowiańskiej.
 Rysunek kościoła z 1782 r. | |||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||
| Wezwanie |
Świętego Krzyża | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
| |||||||||||||||
Położenie na mapie Krakowa  | |||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||||||||||||||
 50°04′09,7″N 19°56′15,3″E/50,069361 19,937583
| |||||||||||||||
Historia
edytujWedług tradycji korzenie tego kościoła miały sięgać przełomu IX i X w. Kościół, w którym miano sprawować liturgię w obrządku słowiańskim, miał powstać za sprawą misjonarzy wysyłanych przez Cyryla i Metodego lub uciekinierów ze zniszczonego państwa wielkomorawskiego. Tradycja ta jednak nie znalazła żadnego potwierdzenia w badaniach i z pewnością taki kościół w tym okresie nie powstał[1].
Kościół Świętego Krzyża powstał z fundacji królów Jadwigi i Władysława Jagiełły dokonanej w 1390. Przeznaczony był dla sprowadzonych z czeskiej Pragi benedyktynów zwanych „słowiańskimi”[2][3], sprawujących obrządek łaciński w języku słowiańskim i używających głagolicy. Zakonnicy ci w zamyśle fundatorów mieli objąć misją ziemie Litwy i Rusi Halickiej, a inspiracją do ich ściągnięcia mogły być kontakty Jadwigi z nimi na dworze jej matki, Elżbiety Bośniaczki (benedyktyni słowiańscy byli aktywni na terenie Bośni)[4].
Założenie, realizowane na peryferiach podkrakowskiego Kleparza zaplanowano z dużym rozmachem. Miało tu mieszkać 30 mnichów wraz z liczną służbą. Śmierć Jadwigi (1399) spowodowała, że projekt pozostał niedokończony. Z planowanego kościoła (mającego pierwotnie nosić wezwanie Męki Pańskiej, szybko przeformułowane na wezwanie Krzyża Świętego) zbudowano tylko zakrystię i prezbiterium, zakonników przybyło mniej niż zakładano, programu misyjnego nie realizowano, założenie wegetowało[5][6].
Zakonnicy benedyktyńscy dotrwali na Kleparzu do ok. 1470[7]. W 1505 król Aleksander Jagiellończyk oddał założenie pod opiekę pobliskiej kolegiaty św. Floriana i odtąd zaczął on być zarządzany przez jednego z jej wikariuszy (zapewne była to rekompensata za nieruchomości kościoła odebrane mu w związku z budową Barbakanu[6]). Najprawdopodobniej spłonął w pożarze Kleparza w 1528. W aktach wizytacji biskupiej z 1599 opisywany jest jako murowana kaplica o czterech oknach i jednym ołtarzu, zaniedbana i pozbawiona opieki. Ten budynek został zniszczony podczas potopu szwedzkiego: spalony w 1655 podczas oblężenia Krakowa przez Szwedów i rozebrany w kolejnym roku[2][8].
Kościół zbudowano na nowo staraniem bogatego mieszczanina krakowskiego Jana Sroczyńskiego jako wotum za zwycięstwo w bitwie pod Wiedniem. Fundację rozpoczęto w 1684, w 1686 potwierdził ją król Jan III Sobieski nadając świątyni przywileje (m.in. uposażenie na żupie wielickiej). Konsekracja nastąpiła w 1687 lub 1691[2][9]. Do budowy wykorzystano pozostałe z poprzedniej świątyni mury, na co wskazują gotyckie szkarpy. Kościół zbudowany był na planie prostokąta, wyposażony w trzy ołtarze. W kościele znajdowały się marmurowe pomniki Jana III Sobieskiego i Sroczyńskiego przedstawionych wraz z małżonkami. Fasada była trójosiowa, dwukondygnacjowa zdobiona pilastrami i niszami oraz zwieńczona trójkątnym przyczółkiem. Na osi fasady mieścił się boniowany, arkadowy portal[2]. Dach zwieńczono sygnaturką, wewnątrz znalazł się także nagrobek fundatora[9]. Podobieństwo do pobliskiego kościoła wizytek pozwala przypuszczać, że autorem projektu kościoła był twórca tamtej świątyni Jan Solari[2].
Budowla płonęła w latach 1755 i 1768[2]. W 1808 zaborca austriacki postanowił kościół zburzyć – jego dochody nie wystarczały na jego odnowę, a nawet utrzymanie księdza. Ponieważ Austriacy opuścili miasto już w 1809, do jego likwidacji doszło dopiero w 1818. Sprzedano go wówczas na licytacji Szczepanowi Lubowieckiemu[10]. W międzyczasie istniał tu skład siana. Dochód ze sprzedaży (4900 złotych) przeznaczono na zakup dóbr we wsi Olsza, z których dochód miał płynąć do kościoła św. Floriana[11]. Materiały z rozbiórki posłużyły kupcowi jako budulec dla wznoszonej przy rynku kleparskim kamienicy. W miejscu kościoła urządzono plac targowy i zbudowano jatki rzeźnicze, zlikwidowane po II wojnie światowej[12]. W 1886 na budynku przy ul. Długiej 38 odsłonięto tablicę pamiątkową[9][6].
Przypisy
edytuj- ↑ Dzikówna 1932 ↓, s. 1, 92–93.
- ↑ a b c d e f Rożek 1983 ↓, s. 114–115.
- ↑ Trajdos 1988 ↓, s. 73.
- ↑ Trajdos 1988 ↓, s. 73–76, 81–82.
- ↑ Trajdos 1988 ↓, s. 74, 76, 83–84.
- ↑ a b c Dzikówna 1932 ↓, s. 93–95.
- ↑ Trajdos 1988 ↓, s. 88.
- ↑ Trajdos 1988 ↓, s. 88–89.
- ↑ a b c Trajdos 1988 ↓, s. 89.
- ↑ Rederowa 1957 ↓, s. 139.
- ↑ Krukowski 1886 ↓, s. 28–30.
- ↑ Kwaśniewicz 1968 ↓.
Bibliografia
edytuj- Tadeusz M. Trajdos. Fundacja klasztoru benedyktynów słowiańskich na Kleparzu w Krakowie. „Rocznik Krakowski”. t. 54, s. 73–89, 1988.
- Michał Rożek. Nie istniejące kościoły Krakowa. „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”. R. 33, s. 95–120, 1983.
- Jan Kwaśniewicz: Kleparz do 1795 roku. W: Z dziejów Kleparza. Kraków: 1968, s. 12–32.
- Danuta Rederowa. Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego (1796-1809). Część I: Zagadnienia urbanistyczne. „Rocznik Krakowski”. t. 34, z. 2, s. 62–178, 1957.
- Jadwiga Dzikówna: Kleparz do 1528 roku. Kraków: 1932, seria: Biblioteka Krakowska. 74.
- Józef Krukowski: O słowiańskim kościele św. Krzyża i klasztorze Benedyktynów założonym przez Jadwigę i Jagiełłę na Kleparzu w Krakowie 1390 roku. Kraków: 1886.
Linki zewnętrzne
edytuj- Grzegorz Bednarczyk: Kościół św. Krzyża (słowiański, benedyktynów słowiańskich). [w:] Nieistniejące kościoły Krakowa [on-line]. [dostęp 2017-10-21].