Kościół Świętego Ducha w Kole
Kościół Świętego Ducha – kościół katolicki, który wraz ze szpitalem św. Ducha znajdował się w Kole. Kościół został rozebrany w 1846 roku.
| kościół szpitalny | |||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||
| Parafia | |||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||
| Przedmioty szczególnego kultu | |||||||||||||
| Relikwie | |||||||||||||
| |||||||||||||
| |||||||||||||
Położenie na mapie Koła  | |||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego  | |||||||||||||
Położenie na mapie powiatu kolskiego  | |||||||||||||
 52°11′43,8″N 18°37′54,8″E/52,195500 18,631889
| |||||||||||||
Historia
edytujNie jest znany czas powstania kościoła św. Ducha[1]. Według nowożytnego historiografa zakonu bożogrobców Samuela Nakielskiego kościół pod wezwaniem Ducha Świętego założono w Kole około 1325 roku i należał on przez dłuższy czas do Zakonu Miechowskiego. Według niego kościół miał być zbudowany z kamienia i być bardzo prymitywny[2].
Istnienie kościoła poświadczone jest w 1419 roku, kiedy to arcybiskup Mikołaj Trąba przekazał mu dziesięciny ze wsi Stare Koło[1]. Akta wizytacji z 1792 roku podają, że kościół św. Ducha erygowano 20 czerwca 1419 roku na podstawie aktów erekcyjnych wydanych przez arcybiskupów Mikołaja Trąbę i Mikołaja Kurowskiego. Na kościele miała być także wyryta data 1419 jako data fundacji kościoła[1].
Kościół wraz z przyległym szpitalem leżał przy głównym szlaku komunikacyjnym idącym przez miasto. Znajdował się na przedmieściach od strony północnej, na dawnej ulicy Starowarszawskiej[3], w pobliżu mostu „wielkiego” i Bramy Toruńskiej[4]. Kościół i szpital położone były bezpośrednio nad Wartą[5][6]. Najprawdopodobniej znajdowały się na dzisiejszym terenie dawnej fabryki ZREMB, gdzie widać go na mapie Koła z końca XVIII wieku[7]. Kościoła nie można zidentyfikować na najstarszym widoku Koła z XVII wieku z kroniki Samuela von Pufendorfa, możliwe jednak, że widać na nim jedynie jego wieżę[7].
18 grudnia 1441 roku arcybiskup Wincenty Kot mianował na stanowisko rektora kolskiej kaplicy bożogrobca Mikołaja[8]. Według dokumentu była to najprawdopodobniej niewielka, jednonawowa świątynia. W 1461 roku zakon bożogrobców toczył spór z burmistrzem i rajcami miejskimi o prawo patronatu nad szpitalem św. Ducha, a sprawa ta trafiła aż do Roty Rzymskiej[9]. Według liber beneficiorum Jana Łaskiego kościół znajdował się później pod patronatem rady miejskiej, należy więc przypuszczać, że wyrok sądu okazał się dla zakonu bożogrobców niepomyślny[10][11].
Według liber beneficiorum, w 1521 roku kaplica posiadała jeden grunt na dom proboszcza z przylegającym sadem, jeden grunt na szpital, jeden ogród, kościół i łąkę na przedmieściu Zduny oraz dziesięcinę snopową ze wsi Nagórna[10][12]. W 1575 roku miasto ofiarowało szpitalowi ogród[6]. W 1608 roku kościół posiadał jedną włócę pola (ok. 17,9 ha)[13]. Według wizytacji z 1759 roku własnością kościoła był „folwark za mostami”, położony najprawdopodobniej na przedmieściu Zduny, ponadto posiadał także trzy włóki gruntu w Nagórnej oraz dziesięcinę z tejże wsi[13]. W tym samym roku miał ulec zniszczeniu podczas pożaru miasta, na jego odbudowę mieszczanie kolscy wyłożyli 500 złotych. Po odbudowie kościół miał liczyć 27 łokci długości i 15 łokci szerokości, pokryty był gontem[14].
W 1775 roku kościół i szpital św. Ducha posiadał plac z budynkami i przyległymi ogrodami oraz trzy włóki gruntu i trzy łąki w Nagórnej. Pola należące do kościoła nie były obsiane z powodu braku inwentarza, a zakupione przez prepozyta na ten cel woły padły podczas zarazy w 1773 roku. W skład majątku kościoła wchodził także plac wraz z ogrodami na przedmieściu kolskim, na którym stał także dom ze stodołą[13]. Według wizytacji z 1778 roku kościół posiadał także łąki we wsi Blizna[15]. Źródłem dochodów dla kolskiego kościoła była też sprzedaż nieruchomości i pożyczki udzielane przez świeckich prowizorów kolskim mieszczanom[16]. Była to najprawdopodobniej instytucja wzorowana na banku pobożnym[17].
Według wizytacji z 1608 roku przy kościele znajdował się także cmentarz, przeznaczony najprawdopodobniej na pochówki dla przebywających w szpitalu chorych i ubogich. Według tej samej wizytacji w kościele znajdowała się jedna relikwia w postaci głowy przypisanej jednej z 11 Tysięcy Dziewic, darowana przez cystersów z Lądu[18]. Według wizytacji z XVIII wieku kościół stopniowo popadał w ruinę, a według wizytacji kanonicznej z 1775 roku drewniany kościół był całkowicie spustoszony, a jego ściany zniszczone zgnilizną[19]. Prepozyt starał się przeznaczać cały dochód na naprawę budynków kościoła, przez co liczba pensjonariuszy szpitala spadła do jedynie dwóch, którzy nie mogli jednak utrzymywać się z uposażenia kościoła i żyli jedynie z jałmużny[20].
Podczas wojny z okresu V koalicji antyfrancuskiej kościół św. Ducha przeznaczono na skład magazynowy, mimo to ciągle odprawiano w nim msze. W 1812 roku wyremontowano przy kościele stajnię, kuchnię i izby w domu prepozyta[21]. W 1815 wybudowano parkan wokół przyszpitalnego cmentarza. Od 1816 roku corocznie dokonywano remontów budynków gospodarczych i szpitala. W latach 1818, 1821 i 1823 wykonywano także remonty przy kościele, wybudowano m.in. nową wieżę kościelną[22]. Starania te nie były jednak w stanie poprawić ogólnego stanu zabudowań kościelnych na poziomie wystarczającym do utrzymania placówki. Według lustracji z 1819 roku kościół był bardzo ubogi, a komisarze stwierdzili, że nie ma żadnych przeszkód do połączenia go z kolską farą[22]. W pierwszej połowie XIX wieku część gruntów kościoła zajęto w celu wytyczenia nowej ulicy idącej wzdłuż Warty[23].
Kolejny przegląd miał miejsce 16 maja 1824 roku, a komisja stwierdziła wtedy, że budynki są w fatalnym stanie i na mocy postanowienia namiestnika Królestwa Polskiego z 27 maja 1817 roku muszą zostać rozebrane w celu uniknięcia zawalenia się[24][25]. Do 1826 roku rozebrano szpital i zabudowania gospodarcze, a mieszkanie księdza i dom przy kościele zostały upaństwowione i następnie spieniężone. Budynek kościoła przetrwał do 1846 roku, kiedy to został rozebrany[24][26].
Proboszczowie
edytujZ powodów braków źródłowych nie można przedstawić pełnej listy proboszczów kościoła św. Ducha. Wiadomo, że w 1441 rektorem został Mikołaj, a pod koniec XV wieku proboszczem był Stanisław Czarnopawłowicz. W 1513 roku przełożonym był Jan, który funkcję sprawował także w 1521 i najprawdopodobniej jego osoba tożsama jest z Janem Kolendą, ówczesnym proboszczem kolskiej fary[12]. W 1601 roku prepozytem został mianowany Gabriel z Dąbia, który jednocześnie pełnił także funkcję proboszcza kolskiego. W późniejszych latach prepozytami zostawali także głównie duchowni związani z kolską farą[27].
Prepozyci sprawowali zarząd nad kościołem i szpitalem wspólnie z dwoma prowizorami, którzy każdego roku wybierani byli przez władze miasta i co roku odpowiedzialni byli za czynienie przed burmistrzem i rajcami rachunków z wszystkich dochodów i wydatków[28].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Witkowski 2013 ↓, s. 21.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 19.
- ↑ Kaszyński 2012 ↓, s. 30.
- ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 16.
- ↑ Burszta 1963 ↓, s. 31.
- ↑ a b Burszta 1963 ↓, s. 71.
- ↑ a b Witkowski 2013 ↓, s. 22.
- ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 8.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 23.
- ↑ a b Witkowski 2013 ↓, s. 24.
- ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 9.
- ↑ a b Witkowski 2013 ↓, s. 25.
- ↑ a b c Witkowski 2013 ↓, s. 33.
- ↑ Burszta 1963 ↓, s. 90.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 34.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 37.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 38.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 47.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 51.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 53.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 55.
- ↑ a b Witkowski 2013 ↓, s. 56.
- ↑ Burszta 1963 ↓, s. 150.
- ↑ a b Witkowski 2013 ↓, s. 57.
- ↑ Kaszyński 2012 ↓, s. 29.
- ↑ Burszta 1963 ↓, s. 157.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 31-32.
- ↑ Witkowski 2013 ↓, s. 32.
Bibliografia
edytuj- Józef Burszta (red.), Sześćset lat miasta Koła, Antoni Czubiński i inni, Wydawnictwo Poznańskie, 1963.
- Mariusz Kaszyński, Pod zaborami, [w:] 650 Wydarzeń na 650-lecie Koła, Ewaryst Jaśkowski i inni, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, ISBN 978-83-911785-1-5.
- Krzysztof Witkowski, Dzieje kościoła i szpitala św. Ducha w Kole, Koło: Muzeum Technik Ceramicznych w Kole, 2013, ISBN 978-83-919609-7-4.
- Krzysztof Witkowski, Okres staropolski, [w:] 650 Wydarzeń na 650-lecie Koła, Ewaryst Jaśkowski i inni, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, ISBN 978-83-911785-1-5.