Wikipedia

Okaleczanie żeńskich narządów płciowych

procedury obejmujące częściowe lub całkowite usunięcie żeńskich zewnętrznych narządów płciowych
(Przekierowano z Klitoridektomia)

Okaleczanie żeńskich narządów płciowych[1][2][3] (ang. female genital mutilation, FGM), potocznie obrzezanie kobiet lub wyrzezanie[4] – rytualne nacinanie lub usuwanie niektórych lub wszystkich części zewnętrznych żeńskich narządów płciowych[5][1][6]. Praktyka ta spotykana jest w Afryce, Azji i na Bliskim Wschodzie. UNICEF oszacował w 2016 roku, że 200 milionów kobiet żyjących obecnie w 30 krajach – 27 państw afrykańskich, Indonezji, irackiego Kurdystanu i Jemenu – poddało się tym zabiegom.

Materiały wykorzystywane do nauczania ludności w Burkina Faso na temat FGM
Efekt infibulacji, czyli okaleczenia żeńskich narządów płciowych (FGM) typu IIIb

Zazwyczaj przeprowadzane są przez tradycyjnego obrzezacza przy użyciu ostrza. W połowie krajów, dla których dostępne są dane statystyczne, większość dziewczynek poddaje się obrzezaniu przed ukończeniem piątego roku życia. Procedury różnią się w zależności od kraju lub grupy etnicznej. Obejmują w szczególności usunięcie żołędzia łechtaczki (klitoridektomia) i warg sromowych mniejszych[4], ale także inne uszkodzenia żeńskich narządów płciowych z przyczyn niemedycznych[7]. W skrajnych przypadkach okaleczanie żeńskich narządów płciowych polega na usunięciu łechtaczki, warg sromowych i skóry ze ścianek pochwy oraz zaszyciu, co najmniej częściowym, samego wejścia do pochwy. Pozostawiony niewielki otwór umożliwia jedynie wydostawanie się moczu i krwi menstruacyjnej. Ten zabieg, nazywany infibulacją, jest też określany według metodologii WHO jako FGM „trzeciego typu”[8][9].

Praktyka ta jest zakorzeniona w nierówności płci, próbach kontrolowania seksualności kobiet oraz ideach dotyczących czystości, skromności i piękna. Najczęściej inicjują ją i wykonują kobiety, które widzą w tym powód do dumy i obawiają się, że zaniechanie zabiegu u swoich córek i wnuczek narazi je na wykluczenie społeczne. Niekorzystne skutki zdrowotne zależą od rodzaju zabiegu; mogą to być nawracające infekcje, trudności w oddawaniu moczu i stolca, przewlekły ból, powstawanie cyst, niemożność zajścia w ciążę, komplikacje podczas porodu, śmiertelne wykrwawienia[10]. Nie są znane żadne korzyści zdrowotne.

Według wspólnego oświadczenia UNFPA, UNICEF, Międzynarodowego Stowarzyszenia Położnych (ICM) oraz Międzynarodowej Federacji Ginekologów i Położników (FIGO), które apelowały o mobilizację działań przeciwko FGM skierowany do pracowników służby zdrowia na całym świecie: „wycinanie zewnętrznych kobiecych narządów płciowych (Female genital mutilation, FGM) jest pogwałceniem praw człowieka, wpływa na zdrowie i okalecza 3 miliony dziewcząt rocznie”[6][11]. Procedury te są nielegalne w wielu krajach[12][13].

Terminologia

edytuj

Do lat 80. FGM było szeroko znane jako obrzezanie kobiet, co sugerowało równoważność dotkliwości z obrzezaniem mężczyzn[14]. Począwszy od 1929 r. Kenijska Rada Misyjna, na wzór Marion Scott Stevenson, Kościoła Misjonarzy w Szkocji, określała to mianem okaleczenia seksualnego kobiet[15]. Odnoszenie się do tej praktyki jako okaleczania nasiliło się w latach 70.[11]. W 1975 roku Rose Oldfield Hayes, amerykańska antropolog, użyła terminu okaleczanie żeńskich narządów płciowych w tytule artykułu opublikowanym w American Ethnologist[16], a cztery lata później Fran Hosken, austriacko-amerykańska pisarka feministyczna nazwała to okaleczaniem w swoim wpływowym The Hosken Report: Okaleczanie seksualne i narządów płciowych kobiet[17]. Międzyafrykański Komitet ds. Tradycyjnych Praktyk Dotyczących Zdrowia Kobiet i Dzieci (ang. Inter-African Committee on Traditional Practices Affecting the Health of Women and Children) zaczął nazywać je okaleczaniem żeńskich narządów płciowych w 1990 roku, a Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) poszła ich śladem w 1991 roku[18].

W krajach, w których „FGM” jest powszechne, wiele wariantów praktyki znajduje odzwierciedlenie w dziesiątkach terminów, często nawiązujących do oczyszczania[18]. W języku Bambara, używanym głównie w Mali, jest ono znane jako bolokoli („mycie rąk”), a w języku Igbo we wschodniej Nigerii jako isa aru lub iwu aru („wziąć swoją kąpiel”)[19].

Klasyfikacja

edytuj
 
Graficzne przedstawienie różnych metod okaleczania żeńskich narządów płciowych
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Procedury te różnią się znacznie w zależności od pochodzenia etnicznego i indywidualnych praktykujących. Podczas badania przeprowadzonego w 1998 roku w Nigrze kobiety odpowiedziały ponad 50 różnymi terminami, kiedy zapytano je, co im zrobiono[18]. Problemy z tłumaczeniem są spotęgowane przez dezorientację kobiet co do tego, jakiego rodzaju okaleczeń narządów płciowych doświadczyły, a nawet czy doświadczyły ich[20].

Typy[9][18][21]

edytuj

Typ I: częściowe lub całkowite usunięcie łechtaczki i/lub napletka łechtaczki. Podtyp Ia dotyczy usunięcia tylko napletka łechtaczki, jednak bardziej powszechny jest podtyp Ib, czyli usunięcie żołędzi i napletka łechtaczki.

Typ II: polega na całkowitym lub częściowym usunięciu warg sromowych wewnętrznych, z lub bez usunięcia żołędzi łechtaczki i warg zewnętrznych. Typ IIa polega na usunięciu warg sromowych wewnętrznych; Typ IIb, usunięciu łechtaczki i warg sromowych wewnętrznych; oraz Typ IIc, usunięciu łechtaczki, warg sromowych wewnętrznych i zewnętrznych.

Typ III: (infibulacja) polega na usunięciu zewnętrznych narządów płciowych i scaleniu ran. Pojedynczy otwór o średnicy 2-3 mm pozostaje na przepływ moczu i płynów menstruacyjnych.

Typ IV: inne krzywdzące procedury dla żeńskich narządów płciowych stosowane w celach pozamedycznych, w tym nakłuwanie, przekłuwanie, nacinanie, skrobanie i kauteryzacja. Obejmuje to wyszczypywanie łechtaczki (symboliczne obrzezanie), przypalanie lub naznaczanie narządów płciowych oraz wprowadzanie substancji do pochwy w celu jej zwężenia.

Występowanie

edytuj

Zwyczaj ten jest praktykowany ze względów religijnych lub estetycznych w Egipcie[22] oraz wśród niektórych ludów afrykańskich, a także wśród irackich Kurdów i część ludności Jemenu[23][24]. FGM to także niemający nic wspólnego z religią[25][26] obyczaj występujący wśród wielu ludów Afryki, Ameryki Południowej, państw Azji Południowo-Wschodniej z regionu Jawy, Borneo, Nowej Gwinei i Australii oraz wysp Pacyfiku[27].

 
FGM w różnych regionach Afryki około 2000 r.

Według stanu wiedzy z 2013 „obrzezanie” kobiet odnotowano w 28 państwach afrykańskich oraz kilku w Azji na Bliskim Wschodzie[26]. Rytualne usuwanie łechtaczek metodą zabiegów chirurgicznych jest stosowane głównie w Afryce Środkowej oraz do niedawna praktykowane legalnie w Egipcie (co rzekomo wiąże się z tradycją faraońską). Obecnie wykonywanie takiego zabiegu jest w Egipcie prawnie zakazane[28]. Do niedawna sądzono, że obrzezanie kobiet nie występuje poza kontynentem afrykańskim, jednak najnowsze badania wykazały, że praktyka ta jest rozpowszechniona również w Kurdystanie i wśród ludności kurdyjskiej w ogóle (Irak, Turcja, Syria, Iran), a także w Jordanii, Arabii Saudyjskiej, Jemenie, Omanie, Katarze, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Bahrajnie oraz w Malezji, Pakistanie, Afganistanie, Brunei, na Malediwach, na Filipinach, w Indonezji i w muzułmańskich społecznościach w Indiach[29][30][31][32][33][34][35][36][25].

Odsetek obrzezanych kobiet w zależności od kraju przedstawiono w sekcji Dane liczbowe. Dane zbierane przez UNICEF i publikowane w raportach (w tabeli przedstawiono wersję z lutego 2018) pochodzą z różnych lat, w zależności od państwa[37].

Wbrew popularnemu przekonaniu, jakoby była to praktyka charakterystyczna tylko dla muzułmanów, obrzezanie kobiet przeprowadzają również chrześcijanie oraz etiopska mniejszość judaistyczna (Felaszowie). W żadnej ze świętych ksiąg islamu, chrześcijaństwa i judaizmu nie ma wzmianki o tej praktyce[25][26]. Według danych z 2013 w niektórych państwach (Nigeria, Tanzania, Niger) obrzezanie kobiet częściej występuje u grup chrześcijan[26].

Dane liczbowe

edytuj
Tendencja spadkowa
 
Odsetek grupy osób w wieku 15-49 lat, które poddano okaleczeniu narządów płciowych w 29 krajach, których dane dostępne były w 2016 r.[38]
 
I w wieku 0-14 lat.[38]

Na świecie żyje co najmniej 200 mln „obrzezanych” kobiet. Poniższa tabela przedstawia dane zagregowane przez UNICEF dla kobiet w wieku 15–49 lat[37].

Kraj % okaleczonych kobiet Rok pochodzenia danych
Somalia 98 2006
Gwinea 97 2016
Dżibuti 93 2006
Sierra Leone 90 2013
Mali 83 2013
Egipt 87 2015
Sudan 87 2014
Erytrea 83 2010
Burkina Faso 76 2010
Gambia 75 2013
Etiopia 65 2016
Mauretania 67 2015
Liberia 50 2013
Gwinea Bissau 45 2014
Czad 38 2014/2015
Wybrzeże Kości Słoniowej 37 2016
Nigeria 18 2016
Senegal 23 2015/2016
Republika Środkowoafrykańska 24 2010
Kenia 21 2014
Jemen 19 2013
Tanzania 10 2015/2016
Benin 9 2014
Irak 8 2011
Togo 5 2013/2014
Ghana 4 2011
Niger 2 2012
Uganda 1 2011
Kamerun 1 2004

Znaczenie i pochodzenie

edytuj

W niektórych społecznościach obrzezanie stanowi element ceremonii rytualnej i jest uważane za wskaźnik przejścia młodych dziewcząt w wiek dorosły. Ogólne wierzenie dostrzega w obrzezaniu sposób na kontrolowanie seksualności kobiet, gdyż głównie gwarantuje ono dochowanie dziewictwa do ślubu, ma również chronić przed „niemoralnymi” zachowaniami. W przypadku dodatkowego zaszycia (infibulacji) ma, według przekonań osób praktykujących te zabiegi, zapewnić dziewczynie piękno wyrażone w gładkości jej okolic intymnych, jaką zyskuje po zabiegu. Obrzezanie ma również na celu pozbycie się łechtaczki jako zbędnej, „męskiej” części kobiety[25].

Wiadomo, że obyczaj ten występował jeszcze przed pojawieniem się islamu i chrześcijaństwa. Według Herodota (Dzieje 2,37) w Egipcie w czasach mu współczesnych: członki wstydliwe obrzezują z powodów higienicznych (ἰδοῖα περιτάμνονται καθαρειότητος εἵνεκεν), brak wyraźnej wzmianki o kobietach[39]. W I wieku p.n.e. wspomniał o tym zwyczaju Strabon (Geografia 17,2,5): Innym szczególnym zwyczajem Egipcjan [...] jest obrzezywanie chłopców oraz wycinanie [łechtaczki] u dziewcząt (παιδία καὶ τὸ περιτέμνειν καὶ τὰ θήλεα ἐκτέμνειν)[26].

Obrzezanie kobiet w porównaniu do obrzezania mężczyzn w mniejszym stopniu wiąże się z czynnikami religijnymi[40].

Wiek dziewcząt w momencie obrzezania jest zmienny, mogą to być zarówno niemowlęta, jak i dzieci, nastolatki czy dorosłe osoby[41][42]; przykładowo w Burkina Faso zwykle (dane z 2011) wiek obrzezanych dziewcząt wynosił od 1 do 9 lat[42].

Obrzezanie jest powszechnie praktykowane w Afryce. Na mniejszą skalę zabiegi są wykonywane również w Azji, Azji Mniejszej, na Półwyspie Arabskim[23], w Australii i w Ameryce Łacińskiej. Przypadki obrzezania coraz częściej można spotkać w krajach rozwiniętych[43][44][45][25], w środowiskach imigrantów żyjących w krajach bez tradycji obrzezania[25][42][41]. W Stanach Zjednoczonych liczba dziewcząt, które przeszły obrzezanie w latach 1990–2012 zwiększyła się ponad trzykrotnie[44].

Klitoridektomia wykonywana była przy próbach zmiany orientacji seksualnej lesbijek[46][47]. Do lat 40. XX wieku próbowano również klitoridektomią leczyć padaczkę, szaleństwo, masturbację i histerię[41].

Krytyka i przeciwdziałanie

edytuj
 
Kampania przeciwko okaleczaniu żeńskich narządów płciowych – znak drogowy w pobliżu Kapchorwy w Ugandzie.

W przeciwieństwie do obrzezania mężczyzn (które skutkuje pewnymi korzyściami, jak zmniejszenie ryzyka zakażenia wirusem HIV), obrzezanie kobiet jest uznawane przez wiele środowisk i organizacji za pogwałcenie praw człowieka. Skutkować może przewlekłym bólem, infekcją, zespołem stresu pourazowego, pozbawieniem przyjemności z praktyk seksualnych oraz dodatkowego ryzyka przy porodzie, jak intensywniejsze, niż normalne krwawienie po porodzie czy konieczność przeprowadzenia cesarskiego cięcia[25]. Ryzyko wiąże się również z rozpoczęciem praktyk seksualnych ze względu na ryzyko rozszarpania zaszytej tkanki i infekcji oraz obrzęku limfatycznego pochwy[41]. Organizacje zajmujące się prawami człowieka uważają praktykę obrzezania kobiet za niedozwolone formy modyfikacji fizycznej integralności osoby, tym bardziej, że są one często wykonywane na zbyt młodych i bezbronnych kobietach, które nie są w stanie wyrażać na nie świadomej zgody[25].

Obrzezanie kobiet jest nielegalne w większości krajów świata[48][49]. Znanymi przeciwniczkami obrzezania kobiet są: aktywistka somalijskiego pochodzenia Ayaan Hirsi Ali, somalijska modelka i pisarka Waris Dirie oraz malijska wokalistka i modelka Inna Modja[50].

Deklaracja o eliminacji przemocy wobec kobiet (1993) potępia okaleczanie żeńskich narządów płciowych (female genital mutilation) w art. 2a.

24 marca 2009 Parlament Europejski uchwalił rezolucję w sprawie walki z okaleczaniem żeńskich narządów płciowych praktykowanym w UE (2008/2071(INI)).

Do wprowadzenia i przestrzegania stosownych zakazów wzywają Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet[51] i Komitet Praw Człowieka[52].

Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej w art. 38 zobowiązuje strony do zakazu wszelkiego okaleczania całości lub części warg sromowych większych, warg sromowych mniejszych lub łechtaczki, a także zachęcania lub zmuszania do poddania się takim zabiegom. Polski Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił w 2021 roku uwagę na zasadność wprowadzenia stosownych zmian do kodeksu karnego; ustawą z dnia 13 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw uznano „wycięcie, infibulację lub inne trwałe i istotne okaleczenie żeńskiego narządu płciowego” za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.[53] Dodatkowo art. 156a k.k. wprowadza karalność nakłaniania lub zmuszania kobiety do dokonania na sobie takiego zabiegu.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Dzień Zerowej Tolerancji dla Okaleczania Żeńskich Narządów Płciowych [online], EKO Kalendarz, 5 lutego 2019 [dostęp 2019-09-08], Cytat: "Stosowany potocznie termin „obrzezanie” zaciemnia obraz – nie należy zestawiać obrzezania mężczyzn z okaleczaniem kobiet, ponieważ konsekwencje tych dwóch praktyk i skala towarzyszącego im cierpienia drastycznie się różnią. Okaleczanie żeńskich narządów polega na częściowym lub całkowitym usunięciu ich zewnętrznych części lub na innego rodzaju ingerencji pozbawionej medycznego uzasadnienia." (pol.).
  2. ↑ UNICEF, Podejmijmy działania, aby wyeliminować okaleczanie żeńskich narządów płciowych [online], 6 lutego 2019.
  3. ↑ Walka z okaleczaniem żeńskich narządów płciowych praktykowanym w UE (2008/2071(INI)). - Prawo.pl [online], www.prawo.pl [dostęp 2019-09-08].
  4. ↑ a b Obrzezanie kobiet [online], Obrzezanie.pl [dostęp 2019-09-08] (pol.).
  5. ↑ female genital cutting, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-02-12] (ang.).
  6. ↑ a b Natalia Janus, Zero tolerancji dla okaleczania żeńskich narządów płciowych [online], Evereth News, 6 lutego 2019 [dostęp 2019-09-08] (pol.).
  7. ↑ Zero tolerancji dla okaleczania narządów płciowych kobiet - mówi Grupa S&D [online], Socialists & Democrats, 5 lutego 2018 [dostęp 2019-09-08], Cytat: Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), okaleczanie żeńskich narządów płciowych (FGM) obejmuje wszystkie procedury obejmujące częściowe lub całkowite usunięcie żeńskich zewnętrznych narządów płciowych lub inne uszkodzenia żeńskich narządów płciowych z przyczyn niemedycznych. Okaleczanie żeńskich narządów płciowych jest przeprowadzane z powodów kulturowych, religijnych i/lub społecznych w odniesieniu do młodych dziewcząt w wieku od niemowlęctwa do wieku 15 lat. Okaleczanie żeńskich narządów płciowych stanowi formę przemocy wobec dzieci oraz przemocy wobec kobiet i dziewcząt; ma ono poważne, krótkoterminowe i długoterminowe konsekwencje fizyczne i psychiczne. (pol.).
  8. ↑ Klitoridektomia - zabieg higieniczno-religijny. wagina.com.pl, 14 listopada 2009. [dostęp 2018-03-01].
  9. ↑ a b WHO wylicza 4 typy: 1 – częściowe lub całkowite wycięcie łechtaczki, 2 – usunięcie łechtaczki i warg sromowych, 3 – infibulacja, 4 – inne zabiegi, jak: nakłuwanie, przekłuwanie, nacinanie, skrobanie lub przyżeganie. Eliminating Female genital mutilation
  10. ↑ J. Abdulcadir i inni, Care of women with female genital mutilation/cutting, „Swiss Medical Weekly”, 141 (0102), 2011, DOI: 10.4414/smw.2011.13137 [dostęp 2021-02-12] (ang.).
  11. ↑ a b WHO, Eliminating female genital mutilation [online], WHO [dostęp 2019-09-09].
  12. ↑ Vilija Blinkevičiūtė, Zero tolerancji dla okaleczania żeńskich narządów płciowych [online], multimedia.europarl.europa.eu/pl, 25 stycznia 2018.
  13. ↑ Okaleczenie żeńskich narządów płciowych [online], www.zanzu.be [dostęp 2019-09-08], Cytat: Okaleczanie żeńskich narządów płciowych jest w Europie zabronione przez prawo. W Belgii wszelkie formy okaleczania żeńskich narządów płciowych są zabronione przez prawo. Osoba dopuszczająca się okaleczania żeńskich narządów płciowych, pomagająca dokonywać tych czynności lub zachęcająca do nich (wspólnik) podlega karze pozbawienia wolności od 3 do 5 lat. Okaleczenie żeńskich narządów płciowych jest zakazane nawet w sytuacji, kiedy kobieta wyrazi na nie zgodę. Rodzice, którzy zabierają swoją córkę do innego kraju w celu okaleczenia jej narządów płciowych mogą zostać ukarani za ten czyn w Belgii..
  14. ↑ Martha C. Nussbaum, Sex and Social Justice., New York: Oxford University Press, 1999, s. 119, ISBN 978-0-19-535501-7, OCLC 466427780 [dostęp 2019-09-09].
  15. ↑ James Karanja, Missionary movement in colonial Kenya : the foundation of Africa Inland church, Göttingen [Germany], s. 631, ISBN 978-3-7369-2856-5, OCLC 1047579920 [dostęp 2019-09-09].
  16. ↑ Rose Oldfield Hayes, female genital mutilation, fertility control, women's roles, and the patrilineage in modern Sudan: a functional analysis 1, „American Ethnologist”, 2 (4), 1975, s. 617–633, DOI: 10.1525/ae.1975.2.4.02a00030 [dostęp 2019-09-09] (ang.).
  17. ↑ Margaret Jean Hay, Review of The Hosken Report: Genital and Sexual Mutilation of Females, „The International Journal of African Historical Studies”, 14 (3), 1981, s. 523–526, DOI: 10.2307/217712, ISSN 0361-7882, JSTOR: 217712 [dostęp 2019-09-09].
  18. ↑ a b c d UNICEF, Female genital mutilation/cutting : a statistical overview and exploration of the dynamics of change., New York, NY 2013, ISBN 978-92-806-4703-7, OCLC 861703167 [dostęp 2019-09-09].
  19. ↑ Chantal Zabus, Writing with an Accent': From Early Decolonization to Contemporary Gender Issues in the African Novel in French, English, and Arabic, [w:] Simona Bertacco, Language and Translation in Postcolonial Literatures: Multilingual Contexts, Translational Texts, Routledge, 17 grudnia 2013, ISBN 978-1-135-13639-0 [dostęp 2019-09-09] (ang.).
  20. ↑ P. Stanley Yoder, Shanxiao Wang, Elise Johansen, Estimates of Female Genital Mutilation/Cutting in 27 African Countries and Yemen, „Studies in Family Planning”, 44 (2), 2013, s. 189–204, DOI: 10.1111/j.1728-4465.2013.00352.x, ISSN 1728-4465 [dostęp 2019-09-09] (ang.).
  21. ↑ Chou i inni, WHO guidelines on the management of health complications from female genital mutilation, Geneva, Switzerland, ISBN 978-92-4-154964-6, OCLC 950739335 [dostęp 2019-09-09].
  22. ↑ Piotr Ibrahim Kalwas: Piekło kobiet. Gazeta Wyborcza. [dostęp 2018-03-01]. (pol.).
  23. ↑ a b Female Genital Mutilation/Cutting: A statistical overview and exploration of the dynamics of change, UNICEF, czerwiec 2013 [zarchiwizowane 2014-02-10].
  24. ↑ Thomas von der Osten-Sacken & Thomas Uwer. Is Female Genital Mutilation an Islamic Problem?. „Middle East Quarterly”, s. 29-36, 2007. 
  25. ↑ a b c d e f g h WHO: Eliminating Female genital mutilation. An interagency statement. 2008. ISBN 978-92-4-159644-2.
  26. ↑ a b c d e I.El-Damanhoury. The Jewish and Christian view on female genital mutilation. „African Journal of Urology”. 19 (3), s. 127-129, 2013. DOI: 10.1016/j.afju.2013.01.004. 
  27. ↑ Obrzezanie dziewczynek – krwawa tradycja silniejsza od granic. wagina.com.pl, 3 listopada 2009. [dostęp 2018-03-01].
  28. ↑ Magdi Abdelhadi: Egypt forbids female circumcision. BBC News, 28 czerwca 2007. [dostęp 2018-03-02].
  29. ↑ Asma Malik: Female genital mutilation: a brutal violation of rights. Gulf News, 15 czerwca 2012. [dostęp 2018-03-02].
  30. ↑ Bandar Seri Begawan: Female circumcision is cultural practice. Brunei Times, 16 czerwca 2012. [dostęp 2018-03-02].
  31. ↑ Marianne Sarkis: Female Genital Cutting (FGC): An Introduction. The FGC Education and Networking Project, 2003. [dostęp 2018-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (26 września 2018)].
  32. ↑ Female circumcision fear as fundamentalists roll back women's rights. TheSydney Morning Herald. [dostęp 2018-03-02]. (ang.).
  33. ↑ Sara Corbett: A Cutting Tradition. New York Times, 20 stycznia 2008. [dostęp 2017-11-24]. (ang.).
  34. ↑ The day I saw 248 girls suffering genital mutilation. The Guardian. [dostęp 2018-03-02]. (ang.).
  35. ↑ S Khalid, MR Wderaman, NA MRazi, TAM TMohd, K Abdullah, M Masri, S Aris, S Sarip and R Hanim: KNOWLEDGE AND ACCEPTANCE ON FEMALE CIRCUMCISSION. [dostęp 2018-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 marca 2016)].
  36. ↑ Sittinurussami A. Calsalin, Female circumcision among the Yakan in Basilan, Philippines, 2008 [zarchiwizowane 2014-05-03].
  37. ↑ a b Percentage of girls and women aged 15 to 49 years who have heard about FGM and think the practice should continue (by place of residence and household wealth quintile). UNICEF Data: Monitoring the Situation of Children and Women, luty 2018. [dostęp 2018-03-02].
  38. ↑ a b UNICEF, FEMALE GENITAL MUTILATION/CUTTING: A GLOBAL CONCERN [online], 2016 [dostęp 2019-09-09] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-26].
  39. ↑ Seweryn Hammer tłumaczy to: Członki męskie obrzezują dla czystości.
  40. ↑ Wojciech Oronowicz, Klitoridektomia w perspektywie społecznej i religijnej, VII Ogólnopolska Konferencja Naukowa: „Religia a procesy społeczne”, Poznań, 22 kwietnia 2016, DOI: 10.13140/RG.2.1.3069.9929.
  41. ↑ a b c d Carol R Horowitz & Carey Jackson. Female “Circumcision”. „Journal of General Internal Medicine”. 12 (8), s. 491–499, Aug 1997. DOI: 10.1046/j.1525-1497.1997.00088.x. PMID: 9276655. PMCID: PMC1497147. 
  42. ↑ a b c Bue Karmaker, Ngianga-Bakwin Kandala, Donna Chung & Aileen Clarke. Factors associated with female genital mutilation in Burkina Faso and its policy implications. „International Journal for Equity in Health”. 10, 2011. DOI: 10.1186/1475-9276-10-20. PMID: 21592338. PMCID: PMC3112389. 
  43. ↑ Emily Laurence: Female genital mutilation report reveals prevalence of procedure in Australia. ABC News, 13 stycznia 2017. [dostęp 2018-03-02].
  44. ↑ a b Michelle Krupa: The alarming rise of female genital mutilation in America. CNN, 14 czerwca 2017. [dostęp 2018-03-02].
  45. ↑ Is female genital mutilation a problem for the EU?. European Institute for Gender Equality, 29 września 2017. [dostęp 2018-03-02].
  46. ↑ E.S. Talbot, Havelock Ellis. A Case of Developmental Degenerative Insanity, with Sexual Inversion, Melancholia, Following Removal of Testicles, Attempted Murder and Suicide. „Journal of Mental Science”. 42 (177), s. 341–44, 1896. DOI: 10.1192/bjp.42.177.340. 
  47. ↑ Results of Castration in Sexual Abnormalities. „Urologic & Cutaneous Review”. 33, s. 351, 1929. 
  48. ↑ National female genital mutilation centre: evaluation. Department for Education, 24 stycznia 2017. ISBN 978-1-78105-592-2.
  49. ↑ 26 krajów w Afryce i na Bliskim Wschodzie ustawowo zakazało takich działań, prócz tego zakaz wprowadzono w 33 krajach na innych kontynentach, głównie w celu ochrony dzieci pochodzących z krajów, w których jest to rozpowszechnione. Female Genital Mutilation/Cutting: A statistical overview and exploration of the dynamics of change, s. 8n.
  50. ↑ Desert Flower Foundation. [dostęp 2018-03-02].
  51. ↑ Np. Concluding observations on the seventh periodic report of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland z 26 lipca 2013 : 37. Komitet powtarza, że państwo strona powinno zapewnić pełne wdrożenie swojego ustawodawstwa dotyczącego okaleczania żeńskich narządów płciowych.
  52. ↑ Np. Consideration of reports submitted by States parties under article 40 of the Covenant : International Covenant on Civil and Political Rights : concluding observations of the Human Rights Committee, Yemen, August 2005: 11. Państwo Strona powinno zwiększyć wysiłki w celu wyeliminowania okaleczania żeńskich narządów płciowych i uchwalić prawo zabraniające wszystkim osobom wykonywania tej praktyki. Państwo strona powinno przedstawić bardziej szczegółowe informacje na ten temat, w tym (a) dane statystyczne dotyczące liczby kobiet i dziewcząt; (b) informacje na temat ewentualnych postępowań wszczętych przeciwko sprawcom okaleczania żeńskich narządów płciowych; oraz c) informacje na temat skuteczności programów i kampanii uświadamiających realizowanych w celu zwalczania praktyki.
  53. ↑ Dariusz Drajewicz. Karalność infibulacji, ekscyzji, klitoridektomii oraz innego trwałego i istotnego kaleczenia żeńskiego narządu płciowego. „Prokuratura i Prawo”. 2023 (12). 

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Okaleczanie_żeńskich_narządów_płciowych&oldid=74848258”