Klekotnica
Klekotnica, krotalaria, gruchatka[5] (Crotalaria L.) – rodzaj roślin należący do rodziny bobowatych. Obejmuje około 700 gatunków[6] (715 gatunków o nazwach zweryfikowanych i zaakceptowanych wymienia baza danych Plants of the World[7]). Największa ich liczba rośnie we wschodniej i południowej Afryce[8] (ok. 500, w tym 34 endemity Madagaskaru[7]), ale przedstawiciele rodzaju występują w całej strefie międzyzwrotnikowej oraz w przyległych obszarach strefy umiarkowanej[7]. Rosną w okresowo suchych lasach tropikalnych i subtropikalnych, w kserofitycznych zaroślach i formacjach trawiastych, często na terenach zaburzonych, na glebach piaszczystych i skalistych[7].
 Crotalaria novae-hollandiae | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
klekotnica | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Crotalaria L. Sp. Pl. 714. 1 Mai 1753[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
C. latifolia Linnaeus[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Liczne gatunki z tego rodzaju to rośliny użytkowe – włóknodajne, paszowe, ozdobne, uprawiane na zielony nawóz i wykorzystywane leczniczo. Niektóre gatunki zawierają alkaloidy pirolizydynowe powodujące chroniczne zatrucia u zwierząt roślinożernych, karmionych paszą z nimi w składzie[8].
Zwyczajowa nazwa rodzaju pochodzi od rozdętych i drewniejących strąków, zawierających wysychające i w efekcie „klekoczące” lub „grzechoczące” nasiona[5][9].
Morfologia
edytuj
- Pokrój
- W większości byliny, krzewy i krzewinki[7], często względnie krótko żyjące[8], rzadziej niewielkie drzewa i rośliny jednoroczne[8]. Pędy na przekroju okrągłe lub kanciaste[8].
- Liście
- Osadzone na pędzie spiralnie, ogonkowe, o blaszce pojedynczej lub trójlistkowej, wsparte przylistkami, które mogą być podobne do listków liścia lub zredukowane do formy nitkowatej lub całkiem zanikłe[8]. Listki całobrzegie[7].
- Kwiaty
- Zebrane w szczytowe grona, rzadziej wyrastają w kątach liści, rzadko też kwiatostany są skrócone, tak że przypominają główki. Kwiaty zwykle osadzone są na szypułkach i wsparte dwiema przysadkami. Działek kielicha jest 5, zrośniętych ze sobą w różnym stopniu. U części gatunków kielich jest symetryczny, u innych grzbiecisty – z górną wargą z dwoma ząbkami i dolną z trzema. Płatki korony zwykle żółte, rzadziej białe, czerwonofioletowe lub ciemnofioletowoniebieskie. Płatek górny (żagielek) jest okrągły lub podługowaty, dwa boczne płatki (skrzydełka) są jajowate lub wąskoeliptyczne, a dwa dolne tworzą zaokrągloną lub ostrogrzbiecistą łódeczkę, zwykle wyciągniętą w ostry koniec. Pręcików jest 10, przy czym 5 jest dłuższych, a 5 krótszych. Zalążnia z dwoma lub większą liczbą zalążków zwieńczona zakrzywioną szyjką słupka, a ten drobnym znamieniem[8].
- Owoce
- Strąk, suchy, walcowaty, podługowaty lub kulistawy, zwykle wyraźnie dęty, rzadziej ścieśniony, z dwoma lub większą liczbą nasion, na szczycie z dzióbkiem z trwałego słupka lub bez niego[8].
Systematyka
edytujRodzaj reprezentuje (zresztą jako rodzaj typowy) plemię Crotalarieae w obrębie podrodziny Faboideae i rodziny bobowatych Fabaceae[4].
Zastosowania
edytujKlekotnica sitowata C. juncea dostarcza białawych włókien o długości ok. 1 m i małej higroskopijności[5], które wykorzystywane są do wyrabiania sznurów i lin, dodawane do tkanin i służą do wyrobu bibułek papierosowych[5] oraz sieci rybackich[6]. Mocnych włókien dostarcza także C. spectabilis[10] a C. cunninghamii daje włókna, z których Aborygeni w Australii wykonują sandały umożliwiające poruszanie się po rozgrzanych piaskach i skałach pustyni[6].
C. spectabilis wykorzystywana jest leczniczo jako źródło monokrotaliny[10].
Jako rośliny paszowe i zielony nawóz stosuje się: C. brevidens, C. lancoelata, C. pallida[10], C. micans i C. usaramoensis[6].
Do nasadzeń przeciwerozyjnych wykorzystuje się: C. brevidens, C. lancoelata, C. spectabilis[10]. C. pallida sadzona jest jako uprawa okrywowa na plantacjach kokosów, herbaty i kauczukowców[10], w Chinach w podobnym celu uprawia się C. usaramoensis[6].
Jako rośliny ozdobne uprawiane są: C. spectabilis[10], klekotnica przylądkowa C. capensis, C. agatiflora, C. semperflorens[9].
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-09] (ang.).
- ↑ a b Crotalaria Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-01-09].
- ↑ a b Genus: Crotalaria L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-01-09].
- ↑ a b c d Alicja i Jerzy Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo "Wiedza Powszechna", 2003, s. 371. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d e David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 249, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f Crotalaria L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-09].
- ↑ a b c d e f g h Jianqiang Li, Hang Sun, Roger M. Polhill, Michael G. Gilbert: Crotalaria Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-01-09].
- ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 269, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ a b c d e f James A. Duke: Handbook of LEGUMES of World Economic Importance. New York, London: Plenum Press, 1981, s. 61-70. ISBN 978-1-4684-8153-2.