Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie

Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
	nr rej. 889 z dnia 11 lipca 1984; (zespół klasztorny cystersów)
	kościół parafialny, katedra, bazylika mniejsza
	; Bazylika katedralna w Pelplinie
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Miejscowość	Pelplin
Adres	pl. Mariacki 7; 83-130 Pelplin
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia katedralna	Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
Bazylika mniejsza; • nadający tytuł	od 18 stycznia 1965; papież Paweł VI
Wezwanie	Wniebowzięcia NMP, św. Bernarda,; św. Benedykta i; św. Stanisława
	Przedmioty szczególnego kultu
Relikwie	św. Jana Pawła II
Historia
Data rozpoczęcia budowy	1380
Data zakończenia budowy	1472
Aktualne przeznaczenie	kościół parafialny oraz katedra ordynariusza pelplińskiego
Dane świątyni
Styl	gotyk ceglany
Świątynia; • materiał bud.; • powierzchnia; • wysokość; • długość; • szerokość; • liczba wiernych	; • cegła; 2200 m²; 63 m; 84 m; 29 m; ok. 8000 osób
Wieża kościelna; • liczba wież; • wysokość wież	; sygnaturka; 63 m
Ołtarz; • liczba ołtarzy	; 23
Liczba naw	3
Organy; • liczba głosów	; 72 (organy główne), 42 (organy boczne)
	Położenie na mapie Pelplina Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
	Położenie na mapie Polski Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
	Położenie na mapie województwa pomorskiego Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
	Położenie na mapie powiatu tczewskiego Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
	Położenie na mapie gminy Pelplin Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
	53°55′38,64″N 18°41′39,44″E/53,927400 18,694290
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie – gotycki kościół, pierwotnie świątynia klasztoru cystersów, od 1824 siedziba miejscowego biskupa. Z dawnego zespołu klasztornego zachowały się katedra oraz część zabudowań zakonnych skupionych wokół czworobocznego wirydarza. Katedra jest jedną z największych świątyń gotyku ceglanego w Polsce (swego czasu druga w Polsce po bazylice Mariackiej w Gdańsku). Posiada bogaty wystrój z XV–XVIII wieku, m.in. monumentalny, 25-metrowy ołtarz główny^[2], liczne ołtarze boczne, zespół stalli, ambonę, organy boczne.

Historia

Zobacz też kategorię: Pochowani w bazylice katedralnej Wniebowzięcia NMP w Pelplinie.

Nawa główna katedry – widok od wejścia

Dawny zespół klasztorny, którego główną częścią jest katedra, jest rdzeniem obecnego miasta Pelplina. W 1258 książę Mszczuj II sprowadził z Doberanu cystersów do pobliskich Pogódek, a następnie w 1276 konwent został przeniesiony do Pelplina. Pierwotny niewielki kompleks budynków zastąpiono w XIV wieku obecnym, monumentalnym założeniem. Budowa opactwa rozpoczęła się w II ćwierci XIV wieku, trwała do około 1400 roku. Oprócz zabudowań skupionych wokół wirydarza w części zachodniej kompleksu wzniesiono zabudowania gospodarcze z browarem, w części wschodniej wzniesiono niewielki kościół Bożego Ciała. W XVII i XVIII nastąpiła gruntowna przebudowa świątyni, szczególnie jej wnętrza, które otrzymało barokowy charakter poprzez bogaty wystrój m.in. ołtarze, organy i ambonę. W XIX wieku wykonano nowe sterczyny większości szczytów, zbudowano obecne maswerki, wykonano witraże, wymieniono profile węgarkowe okien, gzymsy cokołowe i podokienne, zbudowano nowe parapety i daszki na przyporach^[3]. Zmieniono część ościeży okiennych, wstawiając płyciny podokienne z namalowanymi przeźroczami, zbudowano nowe hełmy wieżyczek ze schodami oraz powiększono okna^[3]. W 1823 miała miejsce kasata zakonu cysterskiego na tutejszych ziemiach, a rok później świątynia otrzymała status katedry poprzez ustanowienie w Pelplinie siedziby diecezji chełmińskiej, która z kolei po reformie w 1992 roku, zmieniła nazwę na pelplińską.

Cały zespół został gruntownie odnowiony i regotyzowany w latach 1894–1899.

Opaci pelplińscy

W Pogódkach

Gerhard (od 1267)

Ludolf (do 1276)

W Pelplinie

Wolno obierani

Werner (1276-1292)	Jan z Byszewa (1292-1298)	Henryk z Hadersleben (1298-1305)
Gotfryd z Elbląga (1305-1316)	Henryk ze Starogardu (1317-1323)	Jordan (1323-1329)
Albert (1329-1331)	Eberhard z Elbląga (1331-1354)	Maciej (1354-1368)
Piotr z Rogowa/de Roggow (1368)	Jan z Langnowa (1386-1402)	Piotr Honigfeld (1402-1436)
Piotr Bielczyc z Pucka (1436-1440)	Mikołaj Engelken (1440-1447)	Andrzej z Rosenau (1447-1462)
Jan Warnaw (1464-1466)	Paweł de Zullen (1466-1471)	Sander (1471-1475)
Paweł de Zullen (1475-1489)	Michał Fischaw (1489-1502)	Jerzy Neuburgk z Nowego (1502-1504)
Bartłomiej (1504-1522)	Jędrzej Stenord z Królewca (1522-1542)	Jodok Kron z Malborka (1542-1555)
Szymon z Poznania (1555-1557)

Wybierani kandydaci króla

Stanisław Żelisławski (1557-1563)	Leonard Rembowski I (1563-1590)	Mikołaj Kostka (1592-1610)
Feliks Kos (1610-1618)	Leonard Rembowski II (1618-1649)	Jan Karol Czarliński (1649-1662)
Jerzy Ciecholewski (1662-1673)	Aleksander Ludwik Wolff von Lüdinghausen (1673-1678)
Ludwig Aleksander Łoś (1679-1688)	Jerzy Skoroszewski (1689-1702)	Tomasz Franciszek Czapski (1702-1730)
Walenty Aleksander Czapski (1730-1734)	Wojciech Stanisław Leski (1736-1747)	Ignacy Czapski (1747-1751)
Hieronim Turno (1751-1759)	Izydor Tokarzewski (1759-1766)	Florian Gotartowski (1766-1779)

Opaci komendatariuszowie

Karol von Hohenzollern (1779-1795)

Franciszek Ksawery Rydzyński (1795-1814)

Architektura katedry

Katedra, rzut poziomy

Sklepienie kryształowe w północnym ramieniu transeptu (Antoni Schultes, 1557)

Jeden z zachowanych gotyckich portali

Zbudowana z cegły katedra jest trójnawową bazyliką na planie krzyża łacińskiego, z pięcioprzęsłowym korpusem nawowym, dwuprzęsłowym transeptem i czteroprzęsłowym, zamkniętym prostokątnie prezbiterium, które flankują nawy boczne. Ustawienie ołtarza głównego pomiędzy drugą od wschodu parą filarów tworzy iluzję ambitu. Transept ma układ halowy, składa się z dwóch naw; architektura ramion transeptu jest odmienna od reszty kościoła, za sprawą sieciowych sklepień; pozostałe części świątyni nakryte są sklepieniem gwiaździstym (sześcioramiennym w nawie głównej i prezbiterium, czteroramiennym w nawach bocznych). Sklepienia wspierają ośmioboczne w planie filary międzynawowe, które na wysokości ścian nawy głównej są częściowo wtopione w lico i tworzą ostrołukowe arkady. Strefa okien umieszczona jest wysoko ponad gzymsem; ponad którym ściany poszczególnych przęseł, przybierają ostrołukową formę. Częściowo zachowały się ceramiczne wsporniki sklepienne o motywach antropomorficznych (główki, popiersia, figurki atlantów) i zoomorficznych.

Na zewnątrz ściany są oszkarpowane, zachowały częściowo dekorację zendrówkową. Ściany wieńczą fryzy arkadkowe i fryzy z motywem czteroliścia. Ściany frontowe transeptu, oraz elewacji zachodniej i wschodniej (które mają wielkie, ostrołukowe okna na osi) są zwieńczone bogato zdobionymi szczytami schodkowymi; do ścian elewacji wschodniej i zachodniej przylegają niskie ośmioboczne wieże schodkowe, flankujące elewacje nawy głównej. Na skrzyżowaniu naw późnobarokowa wieżyczka na sygnaturkę.

Portale

Do katedry prowadzą trzy wejścia, od stron zachodniej, północnej i południowej (od strony krużganków). Ostatnie dwa zachowały gotyckie portale. Portal południowy zachował część dekoracji rzeźbiarskiej z motywami roślinnymi w ościeżach i archiwoltach. Datowany na przełom XIV i XV wieku portal północnego ramienia transeptu charakteryzuje się bogatą dekoracją figuralną wykonaną ze sztucznego kamienia, którą tworzą półpostacie proroków w strefie kapitelowej, aniołki i święci w archiwoltach i głowa Chrystusa w kluczu arkady. Tympanon z przedstawieniem Maiestas Domini neogotycki z 1898.

Wnętrze i jego wystrój

Ołtarze

Herman Han, Koronacja Marii – fragment ołtarza głównego

W katedrze znajdują się dwadzieścia trzy^[4] ołtarze rozmieszczone przy filarach międzynawowych oraz w nawach bocznych. Dwadzieścia z nich pochodzi z XVII i XVIII w., dwa są neogotyckie, jeden (posoborowy) powstał w 1971 r. Dziewiętnaście wykonano z drewna, dwa z marmuru i dwa ze stiuku. Wszystkie skonstruowane są w sposób klasyczny: na mensie spoczywa predella, na niej nastawa i zwieńczenie.

Ołtarz główny – 1623-40
Ołtarz św. Andrzeja – 1672
Ołtarz św. Filipa i Jakuba Młodszego – 1672
Ołtarz świętych Benedykta, Bernarda i Roberta – konsekr. 1757
Ołtarz Niepokalanego Poczęcia NMP (srebrna i złocona blacha) – 1718
Ołtarz Stygmatów św. Franciszka – XVIII w.
Ołtarz Grobu Pańskiego – 1898
Ołtarz Mariacki – 1619
Ołtarz św. Jakuba Starszego – 1641
Ołtarz Siedmiu Sakramentów – 1619
Ołtarz św. Macieja – 1670
Ołtarz Świętych Młodzianków – 1653
Ołtarz św. Jana Nepomucena (stiuk) – 1741
Ołtarz Zwiastowania NMP (marmur) – 1899
Ołtarz św. Apostołów Piotra i Pawła – 1644
Ołtarz św. Urszuli – 1623
Ołtarz św. Marii Magdaleny – 1613
Ołtarz Świętej Rodziny (czarny marmur) – 1675
Ołtarz św. biskupów Wojciecha, Stanisława i Tomasza Becketa (stiuk) – konsekr. 1757
Ołtarz św. Maurycego – konsekr. 1785
Ołtarz św. Krzyża – pocz. XVII w.
Ołtarz Najświętszego Sakramentu – 1898
Ołtarz Ofiary – 1971

Ołtarz główny

25-metrowy Ołtarz główny, 1623-40

Ołtarz główny, z 1623-24 ufundowany przez opata Leonarda II, tworzy sięgająca wysokości sklepień wielokondygnacyjna nawiązująca do form architektonicznych nastawa w stylu wczesnego baroku. Podzielony jest na pięć osi, z szerszą środkową, zwieńczony jest trzema ozdobnymi szczytami. Zdobi ją bogata dekoracja rzeźbiarska i malarska z obrazami pędzla Hermana Hana; Koronacją Marii (z 1623) i Wizją świętego Bernarda. W dolnej strefie znajdują się repozytoria na relikwie. W osiach bocznych nisze w których umieszczono rzeźby. Dekorację rzeźbiarską tworzą figury apostołów i patronów cystersów oraz liczne aniołki. Ponad Koronacją Marii w okrągłym kartuszu umieszczone zostało imię Boże w formie hebrajskiego tetragramu JHWH. Na szczytach figury Chrystusa Zmartwychwstałego w asyście aniołów z narzędziami Męki Pańskiej.

Malarstwo ołtarzowe

Ołtarz Mariacki (1619) z obrazami Hermana Hana

W ołtarzach zachowały się cenne dzieła malarstwa głównych przedstawicieli baroku gdańskiego i pomorskiego:

Hansa Kriega – Przybycie Świętej Urszuli do Kolonii, Śmierć św. Urszuli
Hermana Hana i jego uczniów (powstałe w latach 1613-25) – Święta Trójca, Pokłon pasterzy, Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, Śmierć Marii Magdaleny, Święta Jadwiga Śląska, Święta Rodzina, Św. Elżbieta opatrująca chorego, Siedem Sakramentów (Fons Vitae), Uczta u Leviego
Bartłomieja Strobla – Ścięcie Świętego Jakuba, Matka synów Zebedeuszowych przed Chrystusem, Św. Jakub Starszy jako zwycięzca Maurów w bitwie pod Clavijo
Andrzeja Stecha z ok. 1670 – Powołanie Macieja na apostoła, Chrystus nad jeziorem Genezaret, Męczeństwo Świętego Andrzeja, Chrzest dworzanina etiopskiego, Wyznanie wiary Świętego Maurycego, Ukrzyżowanie, Droga do Emaus, Chrystus w koronie królewskiej, Męczeństwo Legii Tebańskiej
Samuela Buchwalda – Ekstaza św. Bernarda, Św. Benedykt spisujący regułę
Jana Peterhacke – Ostatnia Wieczerza

Stalle

Późnogotyckie stalle w południowej nawie bocznej

W katedrze zachował się zespół późnogotyckich stalli z bogatą dekoracją snycerską – maswerkową, ornamentalną, roślinną i figuralną. Wykonane zostały w XV w. Zespół późnogotycki tworzą dwie pary stalli chórowych, tron celebransa, stalla przeora i stalla opacka. W korpusie nawowym znajdują się stalle manierystyczne z XVII wieku.

Pozostałe dzieła

Barokowa ambona (Mateusz Scholler, 1682)

Ambona podstawa - Samson rozdzierający paszczę lwa

Przy filarze w narożniku nawy głównej i transeptu (od strony południowej) znajduje się barokowa ambona, której podstawa przedstawiająca Samsona rozdzierającego paszczę lwa (będącego herbem rodowym Błędzkich) została w 1682 roku ufundowana przez rodzinę Błędzkich herbu Samson-Watta (ambona jest dziełem snycerza gniewskiego Mateusza Schollera). Dalej, na emporze organowej w południowym ramieniu transeptu, umieszczono monumentalny prospekt organowy z 1678-70, również dzieło Schollera. Instrument jest dziełem gdańskiego organomistrza Jana Jerzego Wulffa. W tej części świątyni znajdują się ponadto: epitafium wojewody Jana Kosa (+1622) oraz obrazy m.in. portrety książąt Sambora I i Mszczuja II oraz Darowanie Pogódek Cystersom przez Sambora II pędzla Andrzeja Stecha.

Dzwony

W sygnaturce znajdują się 4 zabytkowe dzwony^[5]:

Imię:	Waga:	Ton:	Odlewnia:
1. „Ignacy”	ok. 580 kg	gis'	Ioh Gotter Anthony-Gedan, 1751
2. (bezimienny)	ok. 350 kg	h'	H.P. Liebold-Gnadenfeld, 1861
3. „Maryja, Jan Chrzciciel”	ok. 190 kg	cis"	Michael Wittwerck-Gedani, 1717
4. (bezimienny)	ok. 150 kg	e"	Nieznana

Dawne zabudowania klasztorne

Północne skrzydło krużganków klasztoru

Gotyckie malowidła ścienne w krużganku północnym (pocz. XV w.)

Przylegający od strony południowej zespół zabudowań klasztornych jest zintegrowany krużgankiem otaczającym czworoboczny wirydarz. Skrzydło wschodnie krużganków (najstarsze) nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, pozostałe sklepieniem gwiaździstym. Zachowały się częściowo wsporniki kamienne i ceramiczne o motywach roślinnych i figuralnych. Z gotyckiego malarstwa ściennego zachowały się malowidło w południowym ramieniu krużganków przedstawiające Grupę Ukrzyżowania z postaciami proroków Izajasza i Jeremiasza oraz opata i mnicha, w niższej strefie scena Obmycia nóg apostołów, datowana na XIV wiek, przemalowana w XIX wieku, w latach 90. XX wieku konserwowana. W krużgankach zachowały się manierystyczne ławy z ozdobnymi zapleckami z 1609 r. W górnej strefie ścian zawieszono ostrołukowe obrazy, z których 17 jest dziełami Andrzeja Stecha i jego warsztatu, powstałe w latach 1689-96.

Do skrzydła wschodniego przylega kapitularz nakryty gotyckim sklepieniem wspartym na trzech filarach. Sklepienie to charakteryzuje się gwiaździstym układem w części środkowej, w skrajnych zastosowano układ trójdzielny. Kapitularz poprzedza sień, którą zdobią portal oraz wsporniki sklepienne z maskami. Na osi portalu sieni w obrębie kapitularza, na wprost wejścia do refektarza, znajduje się gotyckie lawatorium (za czasów cystersów pomieszczenie ze studnią) na planie sześcioboku, zrekonstruowane w 1899 r. na odkrytych fundamentach, które po odbudowie służyło przez jakiś czas jako kaplica pogrzebowa. Obok kapitularza mieści się wolno stojący XIII-wieczny budynek oratorium. Zabudowania wielokrotnie przebudowywano w XIX wieku na potrzeby Collegium Marianum utworzonego w 1836, które było jedyną w zaborze pruskim polską szkołą średnią. Obecnie w budynkach klasztornych mieści się m.in. Wyższe Seminarium Duchowne.

Malowidła w krużgankach

Krużganek północny
- Wskrzeszenie Łazarza
- Święci Paweł i Barnaba w Listrze
- Nawrócenie Szawła
- Bogacz i Łazarz
- Niewiasta chananejska prosi o wskrzeszenie córki
- Wypędzenie przekupniów ze świątyni
Krużganek wschodni
- Zaślubiny Chrystusa z Kościołem
- Wizja apokaliptyczna: otwarcie księgi
- Alegoria Eucharystii
- Grosz czynszowy
- Gody w Kanie
- Cudowne rozmnożenie chleba
- Kazanie Chrystusa
- Ścięcie Jana Chrzciciela
Krużganek południowy
- Wniebowzięcie i koronacja Matki Boskiej – malarz nieznany
- Alegoria przemijania (Pochód śmierci)
- Męczenicy na arenie
- Oślepienie króla Sedecjusza przez Nabuchodonozora
- Uczynki Miłosierdzia
  - Obadiasz gości prześladowanych proroków (Pragnących napoić) – malarz nieznany
  - Gościnność Abrahama (Głodnych nakarmić) – malarz nieznany
  - Lot gości aniołów (Podróżnych w dom przyjąć) – malarz nieznany
  - Dobre uczynki Hioba (Nagich przyodziać) – malarz nieznany

Bibliografia

Janusz Ciemnołoński, Janusz Stanisław Pasierb, Pelplin, Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1978 (Pomorze w Zabytkach Sztuki).
Janusz Stanisław Pasierb, Katedra w Pelplinie. Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 1999, ISBN 83-87668-45-1
Jerzy Z. Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, t. 2, cz. 1, Pomorze, Warszawa: Arkad, 1992, ISBN 83-213-3558-6
Janusz Stanisław Pasierb, Pelplin i jego zabytki, Warszawa: Interpress; Pelplin: Wydawnictwo Diecezjalne, 1993, ISBN 83-223-2583-5 (Interpress), ISBN 83-85087-37-0 (Wydawnictwo Diecezjalne).
RomanR. Ciecholewski RomanR., Skarby Pelplina, Pelplin: Wydawnictwo Diecezjalne, 1997, ISBN 83-85087-52-4, OCLC 749473805 .
Janusz Leszek Jurkiewicz, Pomorski Szlak Cystersów, Gdynia: Region; Pelplin: Bernardinum, 2006, ISBN 978-83-89178-66-4 (Region), ISBN 978-83-7380-396-1 (Bernardinum)

Przypisy

↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2010-05-06] .
↑ dla porównania: ołtarz Wita Stwosza w kościele mariackim w Krakowie ma 13 m wysokości
↑ ^a ^b Ewa Łużyniecka, Kilka uwag na temat rekonstrukcji rysunkowych w badaniach architektonicznych, Wydział Architektury, Politechnika Wrocławska, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2017, s.25
↑ Niektóre źródła podają błędnie liczbę 28.
↑ Dzwony bazyliki katedralnej w Pelplinie. [dostęp 2022-08-06].

Linki zewnętrzne

[zabytek-1] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2010-05-06] .

[2] równania: ołtarz Wita Stwosza w kościele mariackim w Krakowie ma 13 m wysokości

[:0-3] Ewa Łużyniecka, Kilka uwag na temat rekonstrukcji rysunkowych w badaniach architektonicznych, Wydział Architektury, Politechnika Wrocławska, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2017, s.25

[4] Niektóre źródła podają błędnie liczbę 28.

[5] Dzwony bazyliki katedralnej w Pelplinie. [dostęp 2022-08-06].

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]