Kalendarz żydowski
Kalendarz żydowski (hebr. luach ha-szana)[1] lub kalendarz hebrajski[2] – system rachuby czasu oparty na cyklu księżycowym i słonecznym[3], w którym rok składa się z dwunastu miesięcy (hebr. chodaszim) liczących po 29 lub 30 dni, które rozpoczynają się od nowiu księżyca, a różnice w stosunku do kalendarza słonecznego są niwelowane za pomocą dodatkowego, trzynastego miesiąca. Rok żydowski w ujęciu kalendarza słonecznego liczy 354 dni 8 godzin 48 minut i 40 sekund[4]. Rok przestępny przypada siedem razy w ciągu dziewiętnastu lat, czyli co dwa lub trzy lata i składa się z trzynastu miesięcy. Trzynastym jest adar szeni. Rok świecki zaczyna się jesienią, a rok liturgiczny – wiosną[1]. Doba rozpoczyna się i kończy o zachodzie słońca[1][5]. Pora dzienna jest dzielona na 12 godzin, więc godzina hebrajska trwa nie 60 minut, ale 1/12 część czasu, jaki upływa pomiędzy wschodem słońca a jego zachodem[5][6]. Ma to znaczenie w odniesieniu do porządku modlitewnego, bowiem określone modlitwy winny być odprawiane w konkretnych porach dnia[5].
Informacje historyczne
edytujW czasach prahistorycznych rytm bytowania ludów koczowniczych wyznaczało światło naturalne, a mitologia hebrajska koncentrowała się na odniesieniach do sił przyrody, w tym światła księżyca[7], lecz brak informacji na temat kształtowania się żydowskiego kalendarza[8]. W okresie starożytnym rozpoczęcie kolejnego miesiąca (a raczej Rosz Chodesz – początek odnowienia miesiąca[7][a]) ogłaszał Sanhedryn, po uprzednim potwierdzeniu wystąpienia nowiu księżyca[1]. Informację ogłaszali kapłani dmąc w trąby na wieży[7], a na wzgórzach rozpalane były ogniska, by w ten sposób przekazywać informację na odległość. Dalej wiadomość zanosili specjalni posłańcy. Opóźnienie, jakie mogło powstać przy przekazywaniu wiadomości, legło u podstaw ustanowienia zwyczaju dodawania w diasporze jednego dnia świątecznego „na zapas” (hebr. jom tow szeni szel galujot = dosł.: drugi dzień świąteczny dla wygnania)[1][9]. Lata przestępne były wyznaczane i ogłaszane przez radę złożoną z co najmniej trzech rabinów. Akceptację musiał wyrazić nasi, który przewodził Sanhedrynowi[8].
W czasach biblijnych bramy dziedzińca świątynnego były otwierane podczas nowiu[7][10], by lud mógł składać ofiary całopalne przepisane przez Prawo[11][12][13]. Podczas nowiu świętowano, ucztowano i powstrzymywano się od pracy[7]. W czasie nowiu nie wolno było pościć, a kobiety nie śpiewały pieśni żałobnych kinot. Na przestrzeni wieków nów tracił na znaczeniu jako święto. Talmud zezwalał już na wykonywanie pracy. W średniowieczu kobiety żydowskie powstrzymywały się jednak od szycia, a traktat „Szulchan aruch” pochwalał ten obyczaj. Żydówki grywały w tym dniu w karty. Na stołach pojawiały się lepsze potrawy. Chasydzi podtrzymywali tradycję wieczornych uczt, w skład których wchodziły ryby, mięsa i piwo[7].
W 359 roku patriarcha palestyński, nasi Hillel II przeprowadził reformę kalendarza, która doprowadziła do uzgodnienia roku lunarnego z cyklem solarnym. U podstaw reformy leżały precyzyjne obliczenia, które pozwalały na rezygnację z konieczności prowadzenia obserwacji księżyca dla wyznaczenia początku nowego miesiąca. Ustała już także konieczność uzależniania dat świątecznych od decyzji Sanhedrynu i dodawania do kalendarza dni i miesięcy dodatkowych. Od tego czasu Żydzi żyjący w diasporze mogli samodzielnie ustalać daty świąt. Reforma Hillela II wyznaczyła obowiązujący standard żydowskiego kalendarza, który w niezmienionej formie funkcjonuje już od ponad 1600 lat[1][14].
Rachuba lat
edytujW kalendarzu żydowskim rachuba lat zaczyna się od dnia stworzenia świata, które wg ustaleń żydowskich autorytetów religijnych nastąpiło 7 października 3761 p.n.e.[15], stąd np. w roku 2024 trwa żydowski rok 5784/5785.
Rok w kalendarzu żydowskim składa się z dwunastu miesięcy (hebr. chodaszim) liczących po 29 lub 30 dni, które rozpoczynają się od nowiu księżyca, a różnice w stosunku do kalendarza słonecznego są niwelowane za pomocą dodatkowego, trzynastego miesiąca[1]. Rok żydowski ma 353, 354 lub 355 dni[8]. Rok księżycowy trwa 354 dni 8 godzin 48 minut i 45 sekund. Rok przestępny przypada siedem razy na przestrzeni dziewiętnastu lat, czyli co dwa lub trzy lata[1][8], wydłuża cykl o 30 dni[5] i składa się z trzynastu miesięcy. Trzynastym jest adar szeni[1][8]. Rok świecki zaczyna się jesienią, a rok liturgiczny – wiosną[1].
Miesiące
edytujRok hebrajski dzieli się na 12 miesięcy liczących 29 lub 30 dni, ponadto co trzy, rzadziej co dwa lata, dla zrównania cyklu solarnego z lunarnym dodawany jest dodatkowy, trzynasty miesiąc – zwany adar szeni. Drugi adar dodawany jest w ramach 19-letniego okresu (cykl Metona), obejmującego następujące po sobie lata, a dodawany jest zawsze do 3, 6, 8, 11, 14, 17 i 19 roku tego okresu. Poszczególne miesiące rozpoczynają się od nowiu księżycowego (Rosz chodesz)[8].
| Miesiąc | Numer | Długość (dni) | Odpowiednik w kalendarzu gregoriańskim | Wydarzenie / Święto |
|---|---|---|---|---|
| Nisan | 1 | 30 | marzec-kwiecień | 15-22 nisan – 7 dni Pesach |
| Ijar | 2 | 29 | kwiecień-maj | 5 ijar – święto Niepodległości (od 1948) 18 ijar – Lag ba-Omer (Dzień Liczenia Omeru) |
| Siwan | 3 | 30 | maj-czerwiec | 6-7 siwan – Szawuot (w 7. tyg. po Pesach) |
| Tamuz | 4 | 29 | czerwiec-lipiec | 17 tamuz – Sziwa Asar be-Tamuz, post upamiętniający zdobycie i zburzenie Jerozolimy |
| Aw | 5 | 30 | lipiec-sierpień | 9 aw – Tisza be-Aw upamiętniający zburzenie obu świątyń |
| Elul | 6 | 29 | sierpień-wrzesień | |
| Tiszri | 7 | 30 | wrzesień-październik | 1, 2 tiszri – Rosz ha-Szana 3 tiszri – Post Gedaliasza (Tzom Gedaliah ) 10 tiszri – Jom Kipur, 15-21 tiszri – 7 dni: Sukkot zakończone Szmini Aceret (22 tiszri) oraz Simchat Tora (23 tiszri) |
| Cheszwan | 8 | 29 lub 30 | październik-listopad | |
| Kislew | 9 | 29 lub 30 | listopad-grudzień | 25 kislew – początek Chanuki |
| Tewet | 10 | 29 | grudzień-styczeń | 2-3 tewet – zakończenie Chanuki, 10 tewet – Asara be-Tewet (post dziesiątego dnia tego miesiąca upamiętniający oblężenie Jerozolimy) |
| Szwat | 11 | 30 | styczeń-luty | 15 szwat – Tu bi-szwat |
| Adar | 12 | 29 lub 30 | luty-marzec | 13 adar – Post Estery (Taʾanit Esther) 14, 15 adar – Purim; czytanie Księgi Estery |
| Adar II | 13 | 29 | marzec-kwiecień |
Tydzień
edytujW kalendarzu hebrajskim nazwy poszczególnych dni pochodzą wprost od liczb porządkowych (np. niedziela – dzień pierwszy, czyli jom riszon, itd), ale ostatni, siódmy nosi nazwę szabat, która oznacza „odpoczynek”. Zgodnie z tradycją biblijną szabat jest dniem świątecznym przeznaczonym na odpoczynek[16].
| Dzień | Liczebnik porządkowy | Nazwa hebrajska | Znaczenie nazwy |
|---|---|---|---|
| niedziela | 1 | jom riszon | dzień pierwszy |
| poniedziałek | 2 | jom szeni | dzień drugi |
| wtorek | 3 | jom szliszi | dzień trzeci |
| środa | 4 | jom rewii | dzień czwarty |
| czwartek | 5 | jom hamiszi | dzień piąty |
| piątek | 6 | jom sziszi | dzień szósty |
| sobota | 7 | szabat | odpoczynek |
Doba
edytujZgodnie z tradycją żydowską doba rozpoczyna się i kończy o zachodzie słońca[1][5]. Pora dzienna jest dzielona na 12 godzin. W konsekwencji godzina hebrajska trwa nie 60 minut, ale 1/12 część czasu, jaki upływa pomiędzy wschodem słońca a jego zachodem[5][6]. Ma to znaczenie w odniesieniu do porządku modlitewnego, bowiem określone modlitwy winny być odprawiane w konkretnych porach dnia[5]. Konsekwentnie – połowa nocy (północ) nie występuje o godzinie 0.00, ale w połowie czasu między zachodem a wschodem słońca. Podobnie południe w hebrajskiej rachubie godzin nie występuje o godzinie 12.00, lecz w połowie czasu, jaki upływa między wschodem a zachodem słońca[6].
Zobacz też
edytujUwagi
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k Magdalena Bendowska, Zofia Borzymińska: Kalendarz żydowski. [w:] Polski słownik judaistyczny [on-line]. Żydowski Instytut Historyczny Delet. [dostęp 2021-05-02]. (pol.).
- ↑ sztetl.org.pl: Kalendarz hebrajski לוח השנה העברי. Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. [dostęp 2018-03-11]. (hebr.).
- ↑ kalendarz żydowski, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-03-09].
- ↑ Peninei Halakhah, Zemanim 14:3 Przypis 3 (hebrajski / angielski)
- ↑ a b c d e f g h Aktivo: Kalendarz żydowski. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, 2012-06-28. [dostęp 2018-03-11]. (pol.).
- ↑ a b c TorahCalendar.com: Determining the Hebrew Hour. TorahCalendar.com. [dostęp 2018-03-11]. (ang.).
- ↑ a b c d e f Regina Liliental: Święta żydowskie w przeszłości i teraźniejszości – tom. II. Kraków: Akademia Umiejętności, 1914, s. 111.
- ↑ a b c d e f g Jewish religious year, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-03-11] (ang.).
- ↑ Aktivo: Rabin Pash. Paraszat Acharej Mot. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, 2010-04-19. [dostęp 2018-03-11]. (pol.).
- ↑ Biblia Tysiąclecia (Ez 46, 1-7). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 2003.
- ↑ Biblia Tysiąclecia (Lb 28,11-15). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 2003.
- ↑ Biblia Tysiąclecia (Edz 3,5). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 2003.
- ↑ Biblia Tysiąclecia (Neh 10,34). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 2003.
- ↑ Rafał Żebrowski: Hillel II. [w:] Polski słownik judaistyczny [on-line]. Żydowski Instytut Historyczny Delet. [dostęp 2021-05-02]. (pol.).
- ↑ anno mundi, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-03-11] (ang.).
- ↑ a b Waldemar Chrostowski. Trzecie przykazanie (11 stycznia 2016). „Konferencja biblijna”, s. 29, 2016-01-11. (pol.).