Henri Poincaré

Jules Henri Poincaré (ur. 29 kwietnia 1854 w Cité Ducale niedaleko Nancy, Francja, zm. 17 lipca 1912 w Paryżu) (wym. [ʒyl ɑ̃ʁi pwɛ̃kaʁe]) – francuski uczony: matematyk, fizyk teoretyczny i matematyczny, astronom teoretyczny i filozof nauki, w tym matematyki, a z wykształcenia również inżynier górnictwa. Profesor fizyki matematycznej na Sorbonie, członek Francuskiej Akademii Nauki, Towarzystwa Królewskiego w Londynie (ang. Royal Society) i innych zrzeszeń, doktor honorowy kilku uczelni oraz laureat wiodących nagród naukowych jego czasów jak Złoty Medal Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego (ang. Royal Astronomical Society, 1900) i Medal Sylvestera (1901).

Henri Poincaré

Data urodzenia	29 kwietnia 1854
Data i miejsce śmierci	17 lipca 1912 Paryż
Zawód, zajęcie	naukowiec: matematyk, fizyk, astronom, filozof, inżynier
Alma Mater	École polytechnique

Jako matematyk zajmował się m.in. topologią, w której był pionierem topologii algebraicznej i autorem hipotezy, która czekała na rozstrzygnięcie przez prawie stulecie, aż do XXI wieku. Miał też wkład do analizy, formułując tzw. lemat Poincarégo w teorii form różniczkowych. W fizyce teoretycznej i matematycznej zajmował się m.in. mechaniką nieba. Badał mechaniczno-grawitacyjny problem trzech ciał, co kontynuowało wcześniejsze badania Laplace’a na ten temat i otworzyło teorię chaosu deterministycznego. Poincaré rozwijał też elektrodynamikę Maxwella i teorię eteru Lorentza, antycypując elementy szczególnej teorii względności Einsteina.

W filozofii nauki i epistemologii reprezentował konwencjonalizm, podobnie jak Pierre Duhem, przyczyniając się do rozwoju pozytywizmu, zwłaszcza jego trzeciej i finalnej fali – pozytywizmu logicznego. W filozofii matematyki Poincaré był intuicjonistą, wojującym z teorią mnogości Cantora i z formalizmem Hilberta.

Życiorys

Poincaré na pierwszym Kongresie Solvay, obok Marii Skłodowskiej-Curie (Bruksela 1911)

Został profesorem Uniwersytetu Paryskiego w 1881 roku. Od 1886 profesor fizyki matematycznej na Sorbonie. Od 1887 członek Francuskiej Akademii Nauk i 22 innych akademii nauk (w tym Royal Society) oraz doktor honorowy 8 uniwersytetów. Z zawodu był inżynierem górnictwa.

Dorobek naukowy

Fizyka z astronomią

Był prekursorem teorii względności i miał nawet do Einsteina żal o zawłaszczenie swego intelektualnego dorobku w tej sferze. W świecie nauki przyjęta jest zasada powoływania się na badania poprzednika, czego Einstein nie robił. Swoje badania Poincaré zaczął od studiowania praw Izaaka Newtona, stwierdzając, że są one wyjątkiem od innych przyjętych zasad. Obliczenia, którymi się zajmował, nigdy nie zostały ukończone, a teorię względności upowszechnił Einstein.

Autor wielu prac z fizyki matematycznej, termodynamiki, elektromagnetyzmu i teorii potencjału; zajmował się również mechaniką nieba.

Matematyka

Poincaré zajmował się niemal wszystkimi ówcześnie znanymi dziedzinami matematyki, w wielu osiągając znaczące wyniki, m.in. w równaniach różniczkowych. Jest również współtwórcą współczesnej topologii kombinatorycznej. Jako pierwszy opublikował pracę z topologii kombinatorycznej.

Jest też prawdopodobnym twórcą nazwy homeomorfizmu – podstawowego pojęcia topologii. Użył tego terminu w dziele Analysis Situs z 1892 roku, choć w węższym znaczeniu niż to późniejsze, ugruntowane w XX wieku.

Autor hipotezy Poincarégo – problemu topologicznego sformułowanego w roku 1904. Rozwiązanie problemu ukończono w roku 2003, do 2006 trwało porządkowanie związanych z nim prac. Głównym autorem dowodu jest matematyk rosyjski, Grigorij Perelman, który udowodnił prawdziwość hipotezy geometryzacyjnej Thurstona, której hipoteza Poincarégo jest szczególnym przypadkiem.

Poglądy filozoficzne

Poglądy Poincarégo z zakresu filozofii nauki cechuje konwencjonalizm  (którego był twórcą) wyrażający się przede wszystkim w ujęciu języka nauki jako zespołu umownych znaków, których zadaniem jest interpretacja danych doświadczenia (empiryzm). W okresie odkrycia radioaktywności Poincaré głosił, że podstawowe prawo przyrodoznawstwa — zasada zachowania energii — zostało rzekomo całkowicie obalone. Włodzimierz Lenin charakteryzował Poincarégo w sposób następujący:

Spośród francuskich pisarzy analizowanego przez nas kierunku filozoficznego na tę samą ścieżkę agnostycyzmu ześlizguje się stale Henri Poincaré, wybitny fizyk, lecz lichy filozof, którego błędy P. Juszkiewicz uznał oczywiście za ostatnie słowo najnowszego pozytywizmu.

Włodzimierz Lenin
Materializm a empiriokrytycyzm

Prace

Jego prace z fizyki dotyczyły między innymi zagadnienia równowagi obracającego się ciała płynnego (1885), a także zagadnienia trzech ciał (1889). Prace z dziedziny astronomii:

• Methodes nouvelles de la mecanique celeste (1892–1899),
• Lecons de la mecanique celeste (1905–1910),
• Lecons sur les hypotheses cosmogoniques (1911).

Wydał szereg dzieł, m.in.:

• Les méthodes nouvelles de mécanique céleste (1892–1899, 3 t.),
• La Science et l’Hypothèse (1902),
• La Valeur de la Science (1905),
• Science et Méthode (1908).

W przekładzie polskim wyszły:

• Nauka i Hipoteza (1908),
• Wartość nauki (1908),
• Nauka i Metoda (1911).

Nagrody i wyróżnienia

• 1900: Złoty Medal Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego;
• 1901: Medal Sylvestera za duży i ważny wkład w nauki matematyczne;
• 1911: Medal Bruce.

Zobacz też

• (2021) Poincaré
• „Henri Poincaré” – francuski okręt podwodny z okresu międzywojennego
• Grupa Poincarégo
• Nierówność Poincarégo
• Nagroda Henriego Poincarégo

Bibliografia

• Wiktor Czertkow, Sawwa Dudel, Iwan Kuzniecow, Michaił Leonow, Teodor Ojzerman, Nikołaj Owczynnikow, i in.: Materializm dialektyczny. Pod ogólną redakcją J.F. Aleksandrowa. Tłumaczyli Halina Zielnikowa, Zdzisław Nieman, Halina Waśkowska, Stanisław Radziszewski. Warszawa: Książka i Wiedza, 1955. (pol.).
• Jurij Melwil: Konwencjonalizm Poincarégo. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 522–524. (pol.).

Linki zewnętrzne

Polskojęzyczne

• Henri Poincaré – prace w bibliotece Polona

Anglojęzyczne

• John J. O’Connor; Edmund F. Robertson: Henri Poincaré w MacTutor History of Mathematics archive (ang.)
• Henri Poincaré w bazie Mathematics Genealogy Project (ang.) [dostęp 2021-10-30].
• GerhardG. Heinzmann GerhardG., DavidD. Stump DavidD., Henri Poincaré, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 10 października 2017, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-31]  (ang.).
• Poincaré, Jules Henri (1854–1912) (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].

Artykuły na Internet Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2018-06-27]:

• MauroM. Murzi MauroM., Jules Henri Poincaré .
• JanetJ. Folina JanetJ., Poincaré’s Philosophy of Mathematics .