Jerzy Iwanow-Szajnowicz
Jerzy Iwanow-Szajnowicz, właśc. Jerzy Iwanow (ur. 14 grudnia 1911 w Warszawie, zm. 4 stycznia 1943 w Atenach) – polski harcerz, sportowiec, pływak, w czasie II wojny światowej agent brytyjskich i polskich służb specjalnych, bohater greckiego ruchu oporu.
| Data i miejsce urodzenia |
14 grudnia 1911 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
4 stycznia 1943 |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1941–1943 |
| Siły zbrojne |
|
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
  
| |
Życiorys
edytujBył synem rosyjskiego pułkownika, Władimira Iwanowa i Polki Leonardy Szajnowicz[1]. Dzieciństwo spędził w Warszawie. Mieszkał z rodzicami przy ul. Sosnowej 13[2]. Gdy matka wyszła ponownie za mąż za Greka Jannisa Lambrianidisa w 1925, wraz z rodziną przeprowadził się do Salonik[3]. Od 1927 trenował grę w piłkę nożną i piłkę wodną w KS Iraklis Saloniki. Od 1928, jako reprezentant tego klubu w piłce wodnej, nie opuścił żadnych ważniejszych zawodów[4]. Był znakomitym pływakiem[5][6]. W latach 1931–1935 startował we wszystkich ogólnogreckich zawodach pływackich[7]. W 20 listopada 1935 uzyskał obywatelstwo polskie[8]. Wspólnie z bratem, Antonisem Lambrianidisem zwyciężył w ważnych greckich zawodach żeglarskich w 1936. W czerwcu 1937 został członkiem klubu AZS[9]. Członek drużyny piłki wodnej AZS Warszawa i reprezentacji Polski w piłce wodnej[10].
Maturę zdał w Liceum Francuskiej Misji Świeckiej w 1933, w 1938 ukończył – jako magister nauk rolniczych – Katolicki Uniwersytet w Lowanium. W sierpniu 1939 uzyskał dyplom Institut d’Agronomie de la France d’Outre-Mer[11]. Był poliglotą – oprócz polskiego opanował świetnie języki: angielski, rosyjski, francuski, niemiecki i grecki.
Wybuch wojny zastał go w Grecji. W latach 1939–1940 starał się drogą korespondencyjną o wcielenie w szeregi Polskich Sił Zbrojnych. Od kwietnia 1941 przebywał w Palestynie. Oczekiwał na skierowanie do Brygady Karpackiej, jednak ostatecznie trafił do służby brytyjskiej[3]. Jako człowiek British Special Operations Executive unit No.004 w Kairze został agentem brytyjskiego wywiadu. Po przeszkoleniu w Aleksandrii został w październiku 1941 (pod kryptonimem „033 B”) przetransportowany na pokładzie brytyjskiego okrętu podwodnego „Thunderbolt” do Grecji, gdzie przyjął fałszywe konspiracyjne nazwisko Kiriakos Paryssis[12].
We współpracy z szerokim spektrum greckiego ruchu oporu, w tym z organizacjami patriotycznymi i postaciami zaliczonymi następnie do rdzenia jego legendy[13] prowadził działalność szpiegowską i sabotażową. Przekazywał dowództwu angielskiemu informacje o niemieckich instalacjach wojskowych w Grecji, ruchach wojsk niemieckich i włoskich, konwojach płynących do Afryki Północnej. Grupa Iwanowa zniszczyła lub uszkodziła około 400 samolotów niemieckich i włoskich, sabotując dodatkiem opiłków żelaznych ich silniki, remontowane w zakładach Bracia Maltsinioti w Atenach[14]. Wykorzystując umiejętności pływackie, dzięki pomocy greckich konspiratorów, Iwanow miał osobiście minować i niszczyć niemieckie okręty podwodne i transportowe w porcie i na redzie[13]. Należy jednak zaznaczyć, że działalność Szajnowicza-Iwanowa obrosła w mity, w dużej mierze na podstawie powieści Stanisława Strumph-Wojtkiewicza, zawierającej elementy fikcji[15]. Przypisywane jest mu w literaturze zatopienie niemieckiego okrętu podwodnego U-133 za pomocą podłożonej bomby, jednakże opis ten jest fikcyjny, a w rzeczywistości okręt ten zatonął 14 marca 1942 roku na minie (być może doszło do przypisania tego Szajnowiczowi podczas wojny, lub on sam to podawał dla celów propagandowych)[16]. Brak jest również jakichkolwiek dowodów na zatopienie lub choćby uszkodzenie przez niego greckiego niszczyciela „Vasilefs Georgios” zdobytego przez Niemców – być może było to rozgłaszane dla propagandy[16]. Brak również przesłanek świadczących o uszkodzeniu przez niego okrętu podwodnego U-372, przed jego zatopieniem przez brytyjskie okręty[16]. Trudno zweryfikować także ogólnikowe opisy literackie topienia lub uszkadzania innych statków i okrętów[17].
Trzykrotnie ujęty przez gestapo, dwukrotnie zdołał zbiec. Po raz pierwszy już w grudniu 1941 został zadenuncjowany przez znajomego i schwytany przez gestapo, zbiegł w czasie przewożenia go samochodem. 8 września 1942, rozpoznany i zdradzony przez znajomego, został aresztowany w Atenach po raz trzeci. 2 grudnia otrzymał od sądu niemieckiego potrójny wyrok śmierci. Zwierzchnik greckiego kościoła prawosławnego, arcybiskup Aten Damaskin, usiłował ocalić Iwanowowi życie, odwiedzając więźnia w celi i jednocześnie interweniując u Niemców i u aliantów, z sugestią wymiany ważnych jeńców wojennych. Do propozycji tych jednakże przychylnie odniosła się tylko strona niemiecka. Skazaniec zginął 4 stycznia 1943, najpierw raniony przez SS-mana podczas próby ucieczki z miejsca straceń – strzelnicy wojskowej w dzielnicy Aten Kesariani, następnie rozstrzelany z innymi skazańcami. Według źródeł greckich przed śmiercią wołał jeszcze „Niech żyje Grecja, niech żyje Polska” – Ζήτω η Ελλάς! Ζήτω η Πολωνία![7] Spoczął na trzecim cmentarzu dzielnicy Nikea, w Atenach[18].
Międzynarodowe uznanie zasług
edytuj
W lipcu 1945 marszałek, Harold Alexander ogłosił podziękowanie dla Iwanowa w imieniu Narodów Sprzymierzonych, a królowa Elżbieta II w kilka lat po śmierci agenta, przekazała rodzinie zmarłego 1000 funtów w uznaniu jego zasług. Jego imieniem (Ιβανώφειο – Iwanofio)[19] nazwano m.in. halę sportową Salonik, jego macierzystego klubu Iraklis. Według ocen greckich, bohater obu narodów okazał się też najskuteczniejszym sabotażystą, jakim Alianci dysponowali w całym okresie II wojny światowej.
W Polsce, imieniem Jerzego Iwanowa-Szajnowicza, nazwano ulice takich miast jak: Warszawa[20][21], Kraków[22][23], Szczecin[24][25], Kielce[26][27], Częstochowa[28][29], Sochaczew[30], Włocławek[31], Zgorzelec[32].
Jest patronem 24 Piotrkowskiej Drużyny Harcerskiej „PORT”[33].
W 2021 r. Poczta Polska wprowadziła do obiegu znaczek pocztowy przedstawiający Jerzego Iwanowa-Szajnowicza[34]. Jego nakład wyniósł 10 milionów sztuk[35].
W kulturze
edytujBohater literacki biograficznej powieści Stanisława Strumph-Wojtkiewicza Agent Nr. 1. W 1971 nakręcono w Polsce film – dramat sensacyjny na kanwie wydarzeń z działalności szpiegowskiej i dywersyjnej Iwanowa-Szajnowicza w Grecji, pt. Agent nr 1, w reż. Zbigniewa Kuźmińskiego z Karolem Strasburgerem w roli głównej[15].
Odznaczenia pośmiertne
edytuj- Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari – 30 marca 1945 (Polska)[36]
- Krzyż Jerzego – 5 marca 1962 (Wielka Brytania)[37]
- Złoty Krzyż Męstwa – 25 maja 1976 (Grecja)[38]
Przypisy
edytuj- ↑ Jatkowska 2017 ↓, s. 237.
- ↑ Jatkowska 2017 ↓, s. 238.
- ↑ a b Mała encyklopedia 1971 ↓, s. 248.
- ↑ Por. informacje (język gr.) przy artykule o najważniejszych, historycznych pomnikach miasta.
- ↑ M.in. w 1934r zdobył mistrzostwo Grecji w konkurencji 100 m, stylem wolnym.
- ↑ M.in. w 1933r akademicki mistrz i zdobywca rekordu Belgii, w konkurencji 50m stylem wolnym.Źródło:waterpolo live.gr.
- ↑ a b Por. notatka o Iwanowie na greckim portalu, poświęconym tematyce historycznej.
- ↑ Jatkowska 2017 ↓, s. 240.
- ↑ Jatkowska 2017 ↓, s. 241.
- ↑ Jatkowska 2017 ↓, s. 242.
- ↑ Zbigniew Judycki „Mazowszanie w świecie, część III” Niepodległość i Pamięć 23/1 (53), 365-443, 2016.
- ↑ j.w.
- ↑ a b Por. nota na portalu historycznym.
- ↑ Relacja prasowa z odsłonięcia przez prezydentów obu państw wystawy o Iwanowie (gr.).
- ↑ a b Kasperski 2018 ↓, s. 58.
- ↑ a b c Kasperski 2018 ↓, s. 61–62.
- ↑ Kasperski 2018 ↓, s. 63.
- ↑ (gr.) 3ο κοιμητήριο Νίκαιας timesnews.gr.
- ↑ Patrz opis i fotografie.
- ↑ Nazwy ursynowskich ulic - patroni [online], ursynow.um.warszawa.pl [dostęp 2022-07-17] (pol.).
- ↑ Jerzego Iwanowa-Szajnowicza, Warszawa Ursynów w OpenStreetMap
- ↑ Alfabetyczny wykaz ulic Miasta Krakowa, [w:] www.iskrakow.krak.pl [online], www.web.archive.org [dostęp 2022-07-17] [zarchiwizowane z adresu 2005-05-06].
- ↑ Jerzego Szajnowicza-Iwanowa, Kraków w OpenStreetMap
- ↑ Szczecin - Wykaz Ulic [online], wykaz.rky.pl [dostęp 2022-07-17].
- ↑ Jerzego Szajnowicza-Iwanowa, Szczecin w OpenStreetMap
- ↑ Dominik Masierak, Ulica Szajnowicza-Iwanowa wreszcie będzie jak nowa. Remont jeszcze w tym roku [online], kielce.tvp.pl, 26 maja 2022 [dostęp 2022-07-17] (pol.).
- ↑ Aleja Jerzego Szajnowicza-Iwanowa, Kielce w OpenStreetMap
- ↑ Wyborcza.pl [online], czestochowa.wyborcza.pl [dostęp 2022-07-17].
- ↑ Jerzego Szajnowicza-Iwanowa, Częstochowa w OpenStreetMap
- ↑ Jerzego Szajnowicza, Sochaczew w OpenStreetMap
- ↑ Jerzego Szajnowicza-Iwanowa, Włocławek w OpenStreetMap
- ↑ Jerzego Iwanowa-Szajnowicza, Zgorzelec w OpenStreetMap
- ↑ I Środowiskowy Szczep Harcerski Matecznik [online], I Środowiskowy Szczep Harcerski Matecznik [dostęp 2022-07-17] (pol.).
- ↑ Polsko-grecki bohater na znaczku pocztowym [online], media.poczta-polska.pl [dostęp 2023-02-13] (pol.).
- ↑ Poczta Polska wprowadziła znaczek z polsko-greckim bohaterem [online], dzieje.pl [dostęp 2023-02-13] (pol.).
- ↑ Jatkowska 2017 ↓, s. 255.
- ↑ 70η επέτειος από τον ηρωικό θάνατο του Γιώργου Ιβάνοφ-Σαϊνόβιτς [online], athens.mfa.gov.pl, 8 stycznia 2013 [dostęp 2019-10-08] [zarchiwizowane z adresu 2017-02-16] (gr.).
- ↑ Jatkowska 2017 ↓, s. 256.
Bibliografia
edytuj- Gabriela Jatkowska: Przerwane igrzyska. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2017. ISBN 978-83-011-9517-5.
- Maria i Janusz Przymanowscy: Leonarda i jej synowie. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980. ISBN 83-08-00082-7.
- Tadeusz Kasperski. Mity a prawda. Iwanow-Szajnowicz kontra Kriegsmarine. „Morze”. Nr 3/2018. IV (30), marzec 2018. Warszawa. ISSN 2543-5469.
- Mała encyklopedia wojskowa. R-Ż. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1971.