Jawornik Polski

Jawornik Polski
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	przeworski
Gmina	Jawornik Polski
Data założenia	1448
Prawa miejskie	1472–1784, od 2024
Burmistrz	Łukasz Kawaliło (od 2024)
Powierzchnia	8,4834 km²
Populacja (2021); • liczba ludności; • gęstość	; 1177; 138,7 os./km²
Strefa numeracyjna	16
Kod pocztowy	37-232
Tablice rejestracyjne	RPZ
	Położenie na mapie Polski Jawornik Polski
	Położenie na mapie województwa podkarpackiego Jawornik Polski
	Położenie na mapie powiatu przeworskiego Jawornik Polski
	Położenie na mapie gminy Jawornik Polski Jawornik Polski
	49°53′19,21″N 22°17′05,89″E/49,888669 22,284969
TERC (TERYT)	1814044
SIMC	0603900
	Urząd miejskiJawornik Polski 30; 37-232 Jawornik Polski
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa
	BIP

Jawornik Polski – miasto w Polsce położone w województwie podkarpackim, w powiecie przeworskim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Jawornik Polski^[5] oraz rzymskokatolickiej parafii pw. św. Andrzeja Apostoła^[6].

Jawornik uzyskał lokację miejską około 1472 roku^[7]. W 1784 roku, pod zaborem austriackim, przekształcony w miasteczko^[8]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Jawornik Polski pozostał przy historycznych prawach miasteczka, lecz stanowił wiejską gminą jednostkową w powiecie rzeszowskim w województwie lwowskim^[9] W następstwie założeń reformy gminnej w II RP^[10], Jawornik Polski utracił prawa miasteczka 1 sierpnia 1934, wchodząc w skład nowo utworzonej zbiorowej gminy Hyżne^[11], w obrębie której utworzył gromadę (ówczesny odpowiednik sołectwa)^[12]. W latach 1934–1954 w gminie Hyżne (od 1945 w województwie rzeszowskim^[13]), 1954–1972 siedziba gromady Jawornik Polski^[14]. 1 stycznia 1973 włączony do powiatu przeworskiego^[15], gdzie został stolicą nowo utworzonej gminy Jawornik Polski^[16]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa przemyskiego. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta^[2].

Części miasta

Integralne części miasta Jawornik Polski^[17]^[5]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
0603916	Chałupki	część miasta
0603922	Dolny Koniec	część miasta
0603939	Grabnik	część miasta
0603945	Kurzy Dział	część miasta
0603951	Miasto	część miasta
0603968	Młyńska Góra	część miasta
0603974	Szałaje	część miasta
0603980	Zapady	część miasta

Historia

4 kwietnia 1448 r. Małgorzata z Kmitów Mościcowa z Dynowa w spisie odnotowana jest jako właścicielka Jawornika Polskiego i wsi Hyżne, Hadle, Szklary, Harta i Dylągówka. W 1472 r. Jawornik w dokumentach zapisano jako miasto. Jego lokacja nastąpiła w latach 1448–1472. Właścicielami byli głównie Kmitowie z Zamku Sobień. Po śmierci poprzedniego właściciela Jawornika Andrzeja Kmity w 1494 jego córka Nawojka Kmitówna, dziedziczka ojcowskich dóbr, odstąpiła swe prawa stryjecznemu bratu, Piotrowi Kmicie. Wychodziła ona za mąż dwa razy: po raz pierwszy za Piotra Ligęzę (zm. 1543) – kasztelana czechowskiego, z którym się rozwiodła, i po raz drugi za Stanisława Mateusza Stadnickiego (zm. 1563), kasztelana sanockiego. Właśnie drugi mąż zaprotestował przeciw odstąpieniu tych ziem Piotrowi Kmicie. Stadniccy, a zwłaszcza Marcin Stadnicki (syn Stanisława) oraz Michał Zebrzydowski byli kolejno właścicielami Jawornika.

19 marca 1657 r. mieszkańcy przy pomocy oddziałów chłopskich początkowo odpierali najazd około 1000-osobowego oddziału jazdy wojsk Rakoczego, jednak wrogie wojska ostatecznie tu wkroczyły, mordując ludność i paląc gród.

Po śmierci w lutym 1769 r. Jakuba Bronickiego herbu Korwin, jego żona Anna Bronicka z Nowotańca wyszła po raz drugi za mąż, za pułkownika Walentego Górskiego i została właścicielką Jawornika. Walenty Górski był pułkownikiem Wojsk Polskich w Gwardii Koronnej Litewskiej, a także poetą i dramatopisarzem; jego sztuki były grane we Lwowie.

Po śmierci Górskiego od ran w powstaniu 4 lutego 1832 roku, dobra odziedziczył jego syn Stanisław Leonard Górski, powstaniec styczniowy. Anna ponownie wyszła za mąż – za Pińskiego. Po śmierci syna odziedziczyła dobra. Wyrokiem Sądu Obwodowego w Rzeszowie z dnia 4 listopada 1864 roku, z powodu zadłużenia majątku dobra te przejął Leon Kellermann. W 1872 roku właścicielem został Zygmunt Chmielowski.

Podczas okupacji hitlerowskiej w czerwcu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 400 Żydów. W lipcu 1942 roku zostali oni wywiezieni do getta w Rzeszowie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu i tam zamordowani^[18].

Zabytki

Według rejestru zabytków NID^[19] na listę zabytków wpisane są:

kościół parafialny pw. św. Andrzeja Apostoła z lat 1838–1839, z XIX i XX-wiecznym wyposażeniem, nr rej.: A-48 z 4.12.2001. Parafię św. Andrzeja Apostoła w Jaworniku Polskim erygowano w roku 1492. Należy do dekanatu Kańczuga^[20]. Miała pierwotnie drewnianą świątynię.
- cmentarz kościelny;
- plebania z 1917 roku;
- kaplica grobowa rodziny Górskich, na cmentarzu grzebalnym z 1850 roku;
dworzec przeworsko-dynowskiej kolejki wąskotorowej, XIX/XX, nr rej.: A-463 z 30.09.1991 (dec.: kolejka wąskotorowa Przeworsk-Dynów)
suszarnia piasku, XIX/XX, nr rej.: j.w.

Niedaleko miejscowości znajduje się najdłuższy w Europie tunel na trasie kolei wąskotorowej (602 m).

Jawornicka Izba Regionalna mieści się w dawnym budynku zabytkowym z pocz. XX wieku, wybudowanym przez ks. prof. Henryka Roszkowskiego (1878–1946), gdzie wcześniej znajdował się ośrodek zdrowia.

Kościół
Kaplica grobowa rodziny Górskich
Kaplica cmentarna
Plebania

Zobacz też

Przypisy

↑ 1784–1934 na prawach miasteczka
↑ ^a ^b Dz.U. 2023 poz. 1472.
↑ Wieś Jawornik Polski w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-18] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 379 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b ^c ^d TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
↑ Opis dekanatu na stronie archidiecezji
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 36-37.
↑ Karpiniec J 1932. Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka. In Bujak F & Rutkowski J (eds). Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych, 2, 1–37.
↑ Dymitrow, M. 2015. Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej / The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland, In: Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg.
↑ Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorjalnego Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Art. 33)
↑ Dz.U. z 1934 r. nr 64, poz. 552
↑ Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 111
↑ Srokowski S. (red.), 1948, Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, Biblioteka Samorządowca, 77, Warszawa.
↑ Uchwała Nr 32/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu rzeszowskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)
↑ Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 324
↑ Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972 r., Nr 16, Poz. 196).
↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013–02–15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2014-03-09].
↑ Geoffrey P.G.P. Megargee Geoffrey P.G.P. (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 516 .
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 22 [dostęp 2016-01-10] .
↑ Dekanat na stronie archidiecezji

Linki zewnętrzne

Jawornik (3), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 517 .
Historia Żydów w Jaworniku Polskim na portalu Wirtualny Sztetl

[1] 1784–1934 na prawach miasteczka

[dziennikdwacztery-2] Dz.U. 2023 poz. 1472.

[pwl-3] Wieś Jawornik Polski w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-18] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[poczta-4] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 379 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-5] TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].

[6] Opis dekanatu na stronie archidiecezji

[7] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 36-37.

[8] Karpiniec J 1932. Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka. In Bujak F & Rutkowski J (eds). Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych, 2, 1–37.

[9] Dymitrow, M. 2015. Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej / The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland, In: Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg.

[10] Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorjalnego Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Art. 33)

[11] Dz.U. z 1934 r. nr 64, poz. 552

[12] Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 111

[13] Srokowski S. (red.), 1948, Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, Biblioteka Samorządowca, 77, Warszawa.

[14] Uchwała Nr 32/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu rzeszowskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)

[15] Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 324

[16] Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972 r., Nr 16, Poz. 196).

[Dz.U._29/2013-17] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013–02–15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2014-03-09].

[18] Geoffrey P.G.P. Megargee Geoffrey P.G.P. (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 516 .

[19] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 22 [dostęp 2016-01-10] .

[20] Dekanat na stronie archidiecezji

[5]

[6]

[1]

[2]

[3]

[4]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]