Janusz Prawdzic-Szlaski
Janusz Prawdzic-Szlaski, właśc. Janusz Feliks Szulc vel Jan Bujalski vel Antoni Sokołowski, pseud.: „Borsuk”, „Prawdzic” (ur. 18 maja 1902 w Pułtusku, zm. 23 sierpnia 1983 w Londynie) – polski nauczyciel, urzędnik, podpułkownik Armii Krajowej, komendant Okręgu Nowogródek AK, działacz emigracyjny, awansowany do stopnia pułkownika kawalerii przez władze emigracyjne[2].
| |
 podpułkownik kawalerii
| |
| Data i miejsce urodzenia |
18 maja 1902 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
23 sierpnia 1983 |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1916–1920 i 1939–1946 |
| Siły zbrojne |
Polska Organizacja Wojskowa |
| Jednostki |
4 Dywizja Strzelców Polskich (WP na Wschodzie), |
| Stanowiska |
oficer organizacyjny w Obwodzie Mokotów, szef oddziału II Komendy Obszaru Białystok, komendant Okręgu Nowogródek, Delegat na Okręg Kielce-Radom DSZ |
| Główne wojny i bitwy |
I wojna światowa, |
| Późniejsza praca |
prowadził warsztat tapicerski i restaurację |
| Odznaczenia | |
| |
Życiorys
edytujW czasie I wojny światowej od 15 lutego 1916 roku pod pseudonimem „Prawdzic” był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej, prawdopodobnie[1] służył w 4 Dywizji Strzelców Polskich, uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej[2].
Po wojnie ukończył w 1924 roku Liceum im. Tadeusza Reytana w Warszawie, pracował jako nauczyciel, w latach 30. był naczelnikiem Ubezpieczalni Społecznej w Grodnie. Według Rocznika Oficerskiego 1934 podporucznik rezerwy ze starszeństwem z 1925.
W czasie kampanii wrześniowej służył w kolumnie taborowej nr 317 zmobilizowanej przez kadrę 3 dywizjonu taborów w Sokółce dla 29 Dywizji Piechoty. W lutym 1940 roku został zaprzysiężony w Związku Walki Zbrojnej i przydzielony do służby w funkcji oficera organizacyjnego w V Obwodzie Mokotów. Prawdopodobnie wtedy przestał posługiwać się swoim rodowym nazwiskiem i przybrał nazwisko Szlaski. „Prawdzic” był jego pierwszym pseudonimem, a po II wojnie światowej stał się pierwszym członem nazwiska.
We wrześniu 1940 roku zgłosił się do służby w Obszarze Białystok ZWZ. Od października 1940 roku był szefem oddziału II Komendy tego obszaru. 21 lutego 1941 roku został aresztowany przez NKWD i skazany na karę śmierci. Więziony w Mińsku, na Łubiance i ponownie w Mińsku. Po ucieczce z tzw. marszu śmierci w nocy z 27 na 28 czerwca 1941 roku, wrócił do Grodna, później do Warszawy, gdzie po rekonwalescencji wrócił do pracy w ZWZ.
1 września 1941 roku został mianowany Komendantem Okręgu Nowogródek ZWZ. Pozostał nim do 1944 roku. Od wiosny 1944 roku nadzorował powstanie pięciu zgrupowań partyzanckich (o sile do około 8 tysięcy żołnierzy). Był przeciwny akcji „Burza”, a szczególnie operacji „Ostra Brama” i ujawnianiu się przed Armią Czerwoną. W związku z tym został odwołany z funkcji komendanta w dniu 12 czerwca 1944 roku (w praktyce kierował okręgiem do 26 czerwca, ponieważ jego następca, Adam Szydłowski „Poleszuk” przybył do komendy okręgu dopiero 25 czerwca), a Okręg Nowogródzki został przemianowany na podokręg i podporządkowany przez dowódcę AK gen. Tadeusza „Bora” Komorowskiego Okręgowi Wileńsko-Nowogródzkiemu, dowodzonemu przez Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka”. Został dowódcą Zgrupowania „Zachód” Okręgu Nowogródek AK, które – prawdopodobnie wbrew rozkazom – nie wzięło udziału w operacji „Ostra Brama”. Po dramatycznych próbach dowództwa okręgu nawiązania współpracy z Armią Czerwoną, zakończonych aresztowaniami i obławą sowiecką na polskie siły, Szlaski, po aresztowaniu jego następcy został ponownie komendantem podokręgu na parę dni (w dniach 17–19 lipca 1944 roku). W związku z niemożnością utrzymania się w lesie 19 lipca podjął decyzję o rozwiązaniu i rozproszeniu ocalałych oddziałów, przekazał dowództwo podokręgu mjr. Stanisławowi Sędziakowi, a sam z oficerami 3 i 7 batalionów 77 pułku piechoty AK (m.in. z por. Bojomirem Tworzyańskim (swoim szwagrem) i Bolesławem Piaseckim) podjął próbę przebicia się na zachód. Losy tej grupy do października 1944 roku są niejasne. W październiku 1944 roku Szlaski otrzymał od Bolesława Piaseckiego (najprawdopodobniej w imieniu Witolda Bieńkowskiego) propozycję objęcia kierownictwa akcji wojskowej w tworzonej Polskiej Organizacji Niepodległościowej. Prace organizacyjne zostały przerwane przez aresztowania Piaseckiego i innych członków tej organizacji[3].
Szlaski kontynuował działalność w podziemiu poakowskim, od maja do lipca 1945 roku był Delegatem na Okręg Kielce-Radom DSZ. W okresie lipiec – sierpień 1945 roku był więziony przez UB, od 5 sierpnia w więzieniu mokotowskim[4]. Po zwolnieniu z więzienia (w ramach tzw. „deklaracji «Radosława»”)[a], przedostał się na Zachód, gdzie zgłosił się do 2 Korpusu Polskiego. Następnie wstąpił do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia.
Osiedlił się w Wielkiej Brytanii, w 1946 roku opracowywał informacje na temat AK na Nowogródczyźnie. Po demobilizacji, w latach 50. prawdopodobnie prowadził warsztat tapicerski, później restaurację, następnie utrzymywał się z pracy żony, która prowadziła aptekę.
W czasie rozłamu polskiej emigracji w 1954 roku opowiedział się po stronie prezydenta RP na Uchodźstwie Augusta Zaleskiego. W latach 1963–1968 był członkiem III Rady Rzeczypospolitej Polskiej z ramienia Związku Ziem Wschodnich. Należał do Koła byłych Żołnierzy AK i Koła Ułanów Jazłowieckich (z obu został usunięty[4]).
W 1968 roku został awansowany na pułkownika w korpusie oficerów kawalerii[5]. Awans wzbudził kontrowersje. Niejasne były okoliczności poprzednich awansów. Na skutek tych kontrowersji wycofał się z życia publicznego[4].
Napisał kilka ważnych pozycji historycznych, m.in.:
- Nowogródczyzna w walce 1940–1945, wydaną w Londynie w 1976 roku, później również parokrotnie w Polsce (przez Oficynę Poetów i Malarzy i Wydawnictwo „Errata”).
- Droga śmierci jako rozdział w książce Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów (wydanie 10., Londyn 1982)
- Wyjaśnienie w związku z listem Zygmunta Godynia (Sprawa „Brygady Łupaszki”) (Zeszyty Historyczne, Paryż, 1980, s. 51).
Zmarł po przewlekłej chorobie, został pochowany w kolumbarium przy kościele św. Andrzeja Boboli w Londynie. W 2000 roku jego prochy przeniesiono na Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie (kwatera D 18 Kolumb. lewe A-6-3)[6].
Wiele elementów z jego życiorysu jest niepewnych lub niejasnych[2]. Był dowódcą uzdolnionym organizacyjnie[2], z drugiej strony znane były przypadki bezwzględnego egzekwowania przez niego podporządkowania organizacyjnego[7]. Podejmował również kontrowersyjne decyzje, np. dwukrotnie wyraził zgodę na ugodę z Niemcami (na przełomie 1943/1944), dzięki czemu, mimo ciężkich walk z siłami radzieckimi, jego oddziały przetrwały zimę[8].
Awanse
edytuj- podporucznik – 1 lipca 1925 roku
- porucznik –
- kapitan –
- major – 15 lipca 1941 roku
- podpułkownik – 11 listopada 1943 roku
- pułkownik – 1968 (przez władze MON w Londynie).
Ordery i odznaczenia
edytuj- Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari – dwukrotnie, według oświadczenia własnego, w 1943 i 1944 roku (dokumenty potwierdzają jedynie nadanie orderu w 1944 roku[b])[4] nr 11705 (1944)[10]
Życie rodzinne
edytujBył synem Jana Romualda i Franciszki z domu Bujalskiej. Był dwukrotnie żonaty: 22 listopada 1922 roku ożenił się ze Stefanią Ciepielewiczowską, od 6 października 1945 roku był żonaty z Wandą Jordan-Krąkowską (ok. 1919–2011), podporucznikiem AK, która w latach 1942–1943 prowadziła warszawską bazę Okręgu Nowogródzkiego AK, a w powstaniu warszawskim była sanitariuszką Zgrupowania „Żywiciel”. Oba małżeństwa były bezdzietne[4].
Upamiętnienie
edytujW 2006 roku zarejestrowano fundację charytatywną im. „Wandy i Janusza Prawdzic-Szlaskich”, której celem jest wspieranie edukacji i nadań naukowych w obszarze polskiej kultury[4].
Uwagi
edytuj- ↑ Wanda Roman (w PSB, 2013) pisze: W 2. połowie września [1945] stanął S[zulc] na czele Komisji Likwidacyjnej b. AK Okręgu Kieleckiego w Częstochowie i przyjmował wraz z przedstawicielami Min. Bezpieczeństwa Publicznego deklaracje ujawnienia żołnierzy AK. Członkowie powołanego 2 IX Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość ukarali go za to chłostą i zmusili do wyjazdu za granicę; według wersji S[zulc]-a, wypowiedział on 7 października posłuszeństwo «Radosławowi» i następnego dnia opuścił kraj.
- ↑ Za działania w czasie Akcji „Burza” wyróżniony orderem Virtuti Militari[9].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Roman 2013 ↓, s. 233.
- ↑ a b c d Szulc, Jan vel Szlaski-Prawdzic, Janusz. [dostęp 2015-05-12].
- ↑ Roman 2013 ↓, s. 235–236.
- ↑ a b c d e f Roman 2013 ↓, s. 236.
- ↑ Dembiński 1969 ↓, s. 6.
- ↑ Cmentarz Wojskowy, Kwatera: D 18 Kol. lewe A Rząd: 6, Grób: 3. cmentarzekomunalne.com.pl. [dostęp 2021-04-07].
- ↑ Cezary Chlebowski: Wachlarz, monografia wydzielonej organizacji dywersyjnej Armii Krajowej wrzesień 1941 – marzec 1943. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1983. ISBN 83-211-0419-3.
- ↑ Roman 2013 ↓, s. 235.
- ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 276.
- ↑ Łukomski G., Polak B., Suchcitz A., Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945, Koszalin 1997, s. 516.
Bibliografia
edytuj- Stefan Dembiński: Lista Oficerów Polskich Sił Zbrojnych na uchodźstwie według awansów dokonanych zarządzeniami Prezydenta Rzeczypospolitej, z uwzględnieniem rodzajów broni i służb. [w:] Dziennik Ustaw RP na Uchodźstwie [on-line]. 1969-06-30. [dostęp 2016-11-29].
- Wanda Roman: Szulc (Szlaski, Prawdzic-Szlaski) Janusz Feliks. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 49. Warszawa – Kraków: Polska Akademia Nauk i Polska Akademia Umiejętności, Instytut Historii PAN im. Tadeusza Manteuffla, 2013, s. 233–237. ISBN 978-83-63352-24-0.
- Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.