Jan Stach (zoolog)
Jan Wacław Stach (ur. 8 marca 1877 w Rzeszowie, zm. 28 lipca 1975 w Krakowie) – polski zoolog, apterolog, paleoteriolog[1], profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, muzealnik, nauczyciel, działacz sportowy, członek honorowy Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk, członek Polskiej Akademii Umiejętności, doktor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1947)[2][1].
| |
| Data i miejsce urodzenia |
8 marca 1877 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
28 lipca 1975 |
| Miejsce spoczynku |
cmentarz Rakowicki w Krakowie |
| Zawód, zajęcie | |
| Odznaczenia | |
 
| |
Kariera akademicka
edytujSyn Karola[3]. Ukończył studia zoologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po studiach podjął pracę naukową na uniwersytecie i w 1900 roku obronił pracę doktorską[2]. Stach należał do grona uczniów biologa, profesora Henryka Hoyera[1]. W latach dwudziestych XX wieku kierował Muzeum Fizjograficznym w Krakowie[1]. W 1951 roku Jan Stach uzyskał stanowisko profesora[2].
Nosorożec włochaty ze Staruni
edytujW 1929 roku Stach pełnił funkcję sekretarza Komisji Fizjograficznej PAN[1], która w sposób aktywny uczestniczyła w wykopaliskach w kopalni głębinowej ozokerytu na terenie wsi Starunia k. Stanisławowa. Odkryto wówczas między innymi jedyny na świecie[4] kompletny (tzn. z zachowanym nie tylko szkieletem, ale i częściami miękkimi: częścią wnętrzności, mięśniami i skórą) egzemplarz wymarłego gatunku nosorożca Coelodonta antiquitatis (nosorożec włochaty) z epoki plejstocenu. Okaz ten znany jest w nauce jako tzw. drugi nosorożec ze Staruni. Od strony naukowej pracami nad preparacją okazu kierował Jan Stach[4][5]. Eksponat ten znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Przyrodniczego Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN.
Okres powojenny
edytujPo II wojnie światowej Komisja Fizjograficzna PAN została rozwiązana, a w jej miejsce powstał Komitet Fizjograficzny, w ramach którego nadal działało Muzeum Fizjograficzne (przemianowane z czasem na Muzeum Przyrodnicze, a obecnie działa jako Muzeum Przyrodnicze Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN). Jan Stach został ponownie mianowany kierownikiem tego muzeum i równocześnie redaktorem naczelnym periodyku „Prace Muzeum Przyrodniczego PAU” (ze zmienionym później tytułem: „Acta monographica Musei Historiae Naturalis”)[1]. Stach publikował w nim sukcesywnie rozbudowaną i szczegółową monografię owadów bezskrzydłych[6]. Jest to praca niezmiennie ceniona wśród specjalistów[1]. Pierwsze cztery tomy ukazały się w latach 1947–1951, a kolejne (5–9) w latach 1954–1963 już jako edycje Oddziału Krakowskiego Instytutu Zoologicznego PAN.
Entomologia
edytujW dziedzinie entomologii profesor Stach był specjalistą w zakresie systematyki, taksonomii, morfologii, faunistyki, zoogeografii i filogenezy współczesnych i kopalnych Apterygota, głównie Collembola[2]. Opracowanie profesora Stacha o owadach bezskrzydłych Tatr[7] należy do kanonu podstawowych pozycji entomologicznych w tym zakresie.
Paleoteriologia
edytujProfesor Stach był także specjalistą w zakresie paleoteriologii. Po II wojnie światowej Stach rozpoczął opracowywanie szczątków kopalnych ssaków plioceńskich odkrytych w geologicznym rezerwacie przyrody Węże w gminie Działoszyn[1]. Do najcenniejszych odkryć profesora Stacha należy zidentyfikowanie i opisanie wypreparowanych z brekcji kostnej zebranej w rezerwacie Węże[8][9] kopalnych śladów wymarłego gatunku niedźwiedzia Ursus wenzensis, zamieszkującego na terenie Polski w pliocenie. Formalny opis U. wenzensis został opublikowany w czasopiśmie „Acta Geologica Polonica” w 1959 roku[10][11].
Podsumowanie osiągnięć naukowych
edytujDo najważniejszych osiągnięć naukowych profesora Stacha można zaliczyć liczne redeskrypcje i opisy nowych taksonów (łącznie kilkadziesiąt rodzajów i ponad 270 gatunków), wprowadzenie taksonów wyższej rangi i uporządkowanie systematyki Collembola, opublikowanie ponad 70 prac, zgromadzenie bogatych zbiorów (liczące ok. 65 000 egzemplarzy) owadów, w tym kilkaset holotypów i paratypów[2].
Eponimia
edytujNazwisko profesora zostało uwiecznione w epitetach gatunkowych lub nazwach rodzajowych wielu zwierząt, między innymi w nazwach rodzajowych wszoła Stachiella Kéler, 1938[12], skoczogonka Ianstachia Bagnal, 1949[13] oraz kopalnego gryzonia Stachomys Kowalski, 1960[14], a także w nazwie gatunkowej dereniówki Stacha Antispila stachjanella Dziurzynski, 1948[15].
Ordery i odznaczenia
edytuj- Order Sztandaru Pracy I klasy
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (19 lipca 1954)[3]
Nagrody
edytuj- Nagroda Państwowa I stopnia za monografię owadów bezskrzydłych i prace w dziedzinie paleontologii (1952)[16]
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h Jerzy Pawłowski: Rozwój i osiągnięcia nauk zoologicznych na ziemiach polskich. Kraków-Warszawa: WAM, 2009, s. 401, seria: Wkład osiągnięć polskiej nauki i techniki do dziedzictwa światowego (pod red. naukową Ireny Stasiewicz-Jasiukowej). ISBN 978-83-7505-541-2.
- ↑ a b c d e Kazimierz Kowalski. Profesor dr Jan Stach. W osiemdziesiątą rocznicę urodzin. „Przegląd zoologiczny”. 1 (1), s. 7−10, 1957. (pol.).
- ↑ a b M.P. z 1954 r. nr 108, poz. 1463 „w 10 rocznicę Polski Ludowej za zasługi w dziedzinie nauki”.
- ↑ a b Henryk Kubiak. Starunia – w 85. rocznicę pierwszych odkryć paleontologicznych. „Wszechświat”. 12, s. 295−299, 1994. (pol.).
- ↑ J.Nowak, E.Panow, J.Tokarski, W. Szafer, J.Stach. Drugi nosorożec z warstw dyluwialnych Staruni oraz charakter jego otoczenia (geologja, mineralogja, flora i fauna).. „Rozprawy Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego PAU”. 70B (1), s. 1−56, 1930. Polska Akademia Umiejętności. (pol.).
- ↑ Jan Stach: The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Kraków: Polska Akademia Nauk. Instytut Zoologiczny. Oddział w Krakowie, 1947−1963, seria: Acta monographica Musei Historiae Naturalis.
- ↑ The Apterygotan fauna of the Polish Tatra National Park. „Acta zoologica cracoviensia”. 4 (1), 1959. Polska Akademia Nauk. (pol.).
- ↑ Weze (Pliocene of Poland). [w:] Paleobiology Database [on-line]. paleodb.org. [dostęp 2012-06-06]. (ang.).
- ↑ Jan Stach. Agriotherium intermedium n.sp. from the Pliocene bone breccia of Weze. „Acta Palaeontologica Polonica”. II (1), 1957. (ang.).
- ↑ Jan Stach. Ursus wenzensis, nowy gatunek małego niedźwiedzia plioceńskiego (Ursus wenzensis, a new species of a small Pliocene bear). „Acta Geologica Polonica”. 3 (2), s. 103−136, 1953. (pol.).
- ↑ Jan Stach. Ursus wenzensis, nowy gatunek małego niedźwiedzia plioceńskiego. „Acta Geologica Polonica”. 3, s. 103−136, 1953. (pol.).
- ↑ Stachiella [Kéler, S.v. ] [online], phthiraptera.myspecies.info [dostęp 2023-11-18].
- ↑ Stach Jan. z-ne.pl. [dostęp 2013-01-05]. (pol.).
- ↑ Kazimierz Kowalski. Cricetidae and Microtidae (Rodentia) from the Pliocene of Węże (Poland). „Acta zoologica cracoviensia”. 5 (11), s. 447−506, 1960. (ang.).
- ↑ Marek Bunalski, Jerzy J. Lipa. Almanach Entomologów Polskich XX wieku. „Wiadomości Entomologiczne”. 20 (Suplement), 2001. Polskie Towarzystwo Entomologiczne. ISSN 0138-0737. (pol.).
- ↑ Uchwała Prezydium Rządu w sprawie przyznania nagród za osiągnięcia w dziedzinie nauki, postępu technicznego, literatury i sztuki za rok 1952. „Trybuna Ludu”. Rok V, NR 203 (1265), s. 6, 23 lipca 1952. Warszawa: KC PZPR. [dostęp 2024-07-22].