Jan Poźniak
Jan Poźniak (biał. Ян Аляксандравіч Пазняк[a], Jan Alaksandrawicz Pazniak; pseudonimy: Janka Dudar, Toj Samy, Sialaniec, kryptonimy: Ja.D., D-r, Ja.D-r., Ja.P., ja.p., Jap., P-k, p-k, Ja.P-k, Red. „B.Kr.”; ur. 1887, 19 lutego 1895 lub 1897 w Sobotnikach, zm. po 22 kwietnia 1940 prawd. w Mińsku) – publicysta, działacz społeczny, polityczny i kulturalny białoruskiego ruchu narodowego na Wileńszczyźnie i białoruskiej mniejszości narodowej w II Rzeczypospolitej; polityk chrześcijańsko-demokratyczny, członek organów kierowniczych szeregu organizacji chadeckich; aresztowany i prawdopodobnie zamordowany z polecenia władz radzieckich w trakcie zbrodni katyńskiej; dziadek Zianona Pazniaka.
| |
| Data urodzenia |
1887, 19 lutego 1895 lub 1897 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
po 22 kwietnia 1940 |
| Przewodniczący Białoruskiego Komitetu Narodowego w Wilnie | |
| Okres |
od ok. 1934 |
| Przynależność polityczna | |
| Przewodniczący Prezydium Komitetu Centralnego Białoruskiego Zjednoczenia Ludowego | |
| Okres |
od 26 stycznia 1936 |
| Przynależność polityczna | |
| Sekretarz Prezydium Komitetu Centralnego Białoruskiej Chrześcijańskiej Demokracji | |
| Okres |
od 1928 |
| Przynależność polityczna | |
Życiorys
edytujUrodził się w 1887[1][2][3] lub 19 lutego 1895[4][3] lub w 1897 roku[5] w miasteczku Sobotniki, w powiecie oszmiańskim guberni wileńskiej Imperium Rosyjskiego. Jego rodzice – Alaksandr i Hanna z Tuczkouskich – byli Białorusinami wyznania katolickiego. Otrzymał ogólne wykształcenie średnie i muzyczne[3]. Od początku drugiej dekady XX wieku uczestniczył w białoruskich grupach oświatowych o charakterze chrześcijańsko-demokratycznym. Od momentu utworzenia w maju 1917 roku w Piotrogrodzie Chrześcijańskiego Związku Demokratycznego, a następnie przeniesienia działalności białoruskich chrześcijańskich demokratów do Wilna w 1921 roku, brał udział w działalności tego ruchu[1]. W latach 1918–1920[2] służył jako organista w kościele w Ławaryszkach koło Wilna, a następnie w kościele św. Jana Chrzciciela i św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Wilnie. Prowadził pracę kulturalno-oświatową wśród chłopów, organizował białoruskie występy teatralne, podejmował wysiłki na rzecz otwierania białoruskich szkół. Występował w obronie białoruskiej mniejszości narodowej w Polsce w relacjach z Kościołem katolickim i osadnikami z zachodniej części Polski. W 1928 roku, na trzecim zjeździe Białoruskiej Chrześcijańskiej Demokracji (BChD) oraz powtórnie w 1931 roku, na czwartym zjeździe, wybierany był na stanowisko sekretarza Prezydium Komitetu Centralnego tej partii[1]. Był jednym z inicjatorów reorganizacji BChD w Białoruskie Zjednoczenie Ludowe[3]. Po reorganizacji[1] 26 stycznia 1936 roku[6] objął funkcję przewodniczącego Prezydium Komitetu Centralnego nowego ugrupowania[1]. Przyczynił się też do rozłamu w jego szeregach[3]. W 1934 roku[7] i pod koniec lat 30.[2] był przewodniczącym Białoruskiego Komitetu Narodowego w Wilnie[7].
Działalność wydawnicza i publicystyka
edytuj
W latach 1913–1915 Jan Poźniak razem z A. Byczkouskim, Antonem Lawickim i B. Paczopkiem wydawał w Wilnie pierwszą białoruską gazetę katolicką „Biełarus”[3]. Od 15 marca 1928[5] roku, m.in. razem z Bronisławem Turonkiem, był redaktorem organu prasowego BChD – gazety „Biełaruskaja Krynica”. Działalność ta spotkała się z negatywną reakcją ze strony polskich władz. Przeciwko Poźniakowi wszczęto ponad 30 spraw sądowych[1][2] (według innego źródła w 1936 roku miał 35 spraw[8]). Otrzymywał kary pieniężne, był aresztowany i przebywał w więzieniu kilka miesięcy[9]. W 1936 roku „Biełaruskaja Krynica” była 11 razy konfiskowana[1]. W listopadzie 1936 roku mieszkanie Poźniaka zostało przeszukane przez policję. Aby ocalić pismo przed zamknięciem, zrezygnował ze stanowiska redaktora. Mimo tego, w kwietniu 1937 roku „Biełaruskaja Krynica” została zamknięta przez władze[8]. Od 1938 roku Jan Poźniak redagował czasopismo „Chryscijanskaja Dumka”, pomagał w wydawaniu pisma społecznego „Samapomacz”[1].
Jan Poźniak publikował artykuły, w których m.in. komentował bieżące wydarzenia polityczne, analizował sytuację społeczną, religijną i kulturalną białoruskiej mniejszości w Polsce, określał kierunki jej działań w staraniach o swoje prawa, wyjaśniał podstawy ideologiczne chrześcijańskiego demokratyzmu[1]. Występował o otwieranie szkół z białoruskim językiem nauczania, potępiał politykę archidiecezji wileńskiej Kościoła rzymskokatolickiego w stosunku do ruchu narodowo-religijnego białoruskiej mniejszości[3]. Wśród napisanych przez niego prac jest Samaurad wiaskowych hmin (pol. Samorząd gmin wiejskich), wydany w Wilnie w 1929 roku[9].
Śmierć
edytujPo wybuchu II wojny światowej w październiku 1939 roku Jan Poźniak został aresztowany przez radzieckie władze okupacyjne i wywieziony z Wilna[1]. 22 kwietnia 1940 roku był przetransportowany przez 226. pułk 15. Brygady wojsk NKWD z Czerwienia do Mińska[4]. Jego dalszy los nie jest znany z całkowitą pewnością[1]. Jednak według badań Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, które dokonało porównania listy zaginionych obywateli polskich na terenach zajętych przez ZSRR w 1939 roku z listami konwojowymi wojsk NKWD, Jan Poźniak został najprawdopodobniej zamordowany przez NKWD, zgodnie z decyzją Biura Politycznego Wszechrosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) z 5 marca 1940 roku. Zdaniem Centrum, zbieżność terminów decyzji i transportu, jak również brak informacji o dalszych losach powodują, że hipoteza ta graniczy wręcz z pewnością. Oznacza to, że Jan Poźniak jest ofiarą zbrodni katyńskiej i znajduje się na tzw. białoruskiej liście katyńskiej, co wskazuje, że miejscem jego śmierci był najprawdopodobniej Mińsk[4]. Analogiczne miejsce i okoliczności śmierci Poźniaka podaje białoruski historyk Leanid Marakou[9]. Istnieją jednak także opracowania twierdzące, że był on więziony do czerwca 1941 roku w więzieniu w Starej Wilejce koło Mołodeczna[3].
Życie prywatne
edytuj
Jan Poźniak był głęboko wierzącym katolikiem obrządku rzymskiego[8]. Miał siostrę Wiktorię[6]. Był żonaty z Marią Poźniak, córką Adama. Mieli oni synów Jana i Stanisława, a także dwie córki, z których młodsza nosiła imię Halina. Synem Stanisława, a wnukiem Jana Poźniaka, jest Zianon Pazniak – białoruski polityk niepodległościowy[8]. Jan Poźniak od 1911 roku przyjaźnił się z ks. Adamem Stankiewiczem, także białoruskim działaczem narodowym, który służył w kościele św. Jana w Wilnie – tym samym, w którym Jan służył jako organista[8].
Oceny
edytujŻycie i działalność Jana Poźniaka bardzo pozytywnie ocenił jego wnuk Zianon. Według niego był to jeden z najbardziej głębokich, skutecznych liderów i organizatorów białoruskiej mniejszości narodowej w II Rzeczypospolitej, stał na czele nie tylko kierunku, nie tylko organizacji, ale całego nurtu w białoruskim ruchu, który okazał się najbardziej odporny życiowo. Jego zdaniem był to człowiek niegadatliwy, życzliwy, pozbawiony żądzy sławy. (…) pracę (…) ciągnął jak wół, był dobrym organizatorem, taktykiem i przewidującym politykiem[8].
Próby fałszowania biografii
edytujŻyciorys Jana Poźniaka był wielokrotnie obiektem prób oczerniania i fałszerstw ze strony środowisk o poglądach komunistycznych, proradzieckich i prorosyjskich. W wielu przypadkach były to działania jawnie mające na celu dyskredytację jego wnuka – Zianona Pazniaka, jednego z czołowych działaczy opozycyjnych i niepodległościowych na Białorusi w latach 90. XX wieku.
W latach 1990–1991 na terytorium Białoruskiej SRR rozpowszechniane były ulotki zawierające fałszywą biografię Zianona Pazniaka i jego przodków. Pisano w nich, że Jan Poźniak był agentem polskiej bezpieki – „dwójki”. Wydawał białoruskich patriotów bezpiece, występował za oderwaniem Białorusi od Rosji. Zdaniem Zianona Pazniaka materiały te przygotowywane były przez KGB i miały sprawiać wrażenie głosu społeczeństwa[10]. W 2008 roku na łamach czasopisma „Kommunist Biełorusii” będącego organem prasowym Komunistycznej Partii Białorusi, a także na łamach rosyjskiej gazety „Nowoje Dieło” opublikowane zostały paszkwile, w których oskarżono Jana Poźniaka o przynależność w latach 30. do Białoruskiej Partii Narodowo-Socjalistycznej[11], a także o redagowanie w czasie II wojny światowej kolaboracyjnego czasopisma „Ranica”[12][11]. Nie może to być prawdą m.in. dlatego, że pismo ukazywało się od grudnia 1939 roku, podczas gdy Jan Poźniak został aresztowany przez NKWD w październiku tego roku.
Zianon Pazniak skomentował tego typu działania następująco[8]:
Obraz dziadka Jana (Jasia, jak nazywała go babcia) wyobrażałem sobie od dzieciństwa. Wydawał mi się świętym. Przez całe życie nie słyszałem, by ktoś rzucił kamieniem w ten obraz. Zabójcy milczeli, żeby nie wyjawić swojej zbrodni. I oto przyszedł czas, i zapienili się następcy zabójców. Myślą, że nie odpowiedzą za twoją śmierć, dziadku Jasiu. No i pienią się przecież na mnie, choć i wspominają twoje imię. Jacy oni podobni do tamtych, jak podobni… Podobni do szczegółów.
Uwagi
edytuj- ↑ Zapis według oficjalnego wariantu języka białoruskiego. Alternatywne formy zapisu:
- według tzw. wariantu klasycznego (taraszkiewicy): Ян Аляксандравіч Пазьняк (biał. łac. Jan Alaksandravič Paźniak, czyt. Jan Aliaksandrowicz Paźniak);
- występował także jako Янка Пазняк (czyt. Janka Paźniak);
- na liście konwojowej wojsk NKWD zapisany jako Позняк Иван (czyt. Pozniak Iwan).
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k Энцыклапедыя… T. 5 ↓, s. 377
- ↑ a b c d Маракоў 2003 ↓, s. 127
- ↑ a b c d e f g h Гарбінскі 1999 ↓
- ↑ a b c Fragment rekonstrukcji białoruskiej listy katyńskiej. Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. [dostęp 2016-09-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-05)].
- ↑ a b Пазьняк 2007 ↓, s. 12
- ↑ a b Пазьняк 2007 ↓, s. 13
- ↑ a b Энцыклапедыя… T. 1 ↓, s. 450
- ↑ a b c d e f g Пазьняк 2007 ↓, s. 14
- ↑ a b c Маракоў 2003 ↓, s. 128
- ↑ Пазьняк 2007 ↓, s. 207
- ↑ a b Вадим Андрюхин. Siekriet Priezidienta. „Nowoje Dieło”. Nr 18, 30 kwietnia 2008. [dostęp 2016-09-01]. (ros.).
- ↑ Владимир Кожевников. БНР: история «пятой колонны». „Kommunist Biełorussii”. Nr 11 (586), 22 marca 2008. Komunistyczna Partia Białorusi. [dostęp 2016-09-01]. (ros.).
Bibliografia
edytuj- Рэдкал.: М. В. Біч і інш.: Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. T. 1: А — Беліца. Mińsk: „Biełaruskaja Encykłapiedyja” im. Piatrusia Brouki, 1993, s. 496. ISBN 5-85700-074-2. (biał.).
- Рэдкал.: Г.П.Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.: Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. T. 5: М — Пуд. Mińsk: „Biełaruskaja Encykłapiedyja” im. Piatrusia Brouki, 1999, s. 592. ISBN 985-11-0141-9. (biał.).
- Юрась Гарбінскі: Беларускія рэлігійныя дзеячы XX ст., Жыццярысы. Мартыралогія. Успаміны. Mińsk – Monachium: 1999. (biał.).
- Леанід Маракоў: Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. 1794—1991: Энцыклапедычны даведнік. У 3 т.. T. 2: Лавіцкі — Ятаўт. Mińsk: 2003, s. 380. ISBN 985-6374-05-07. (biał.).
- Зянон Пазьняк: Развагі. Канцэпцыя новага Беларускага Адраджэньня, кн.1, артыкулы і матэр'ялы (1990—III.1996). Warszawa – Nowy Jork – Wilno: „Biełaruskija Wiedamaści”, Towarzystwo Kultury Białoruskiej na Litwie, 2007, s. 312. ISBN 9955-9337-6-3. (biał.).