Wikipedia

Jałowiec sabiński

Jałowiec sabiński, jałowiec sawina, jałowiec Sawina[5] (Juniperus sabina L.) – gatunek krzewu iglastego należący do rodziny cyprysowatych. Znany też pod nazwą jałowiec sabina[6]. Rośnie na obszarach górskich w Eurazji. Zawiera trujący sabinol o nieprzyjemnym zapachu wyczuwalnym po roztarciu gałązek[7]. Często jest uprawiany jako roślina ozdobna.

Jałowiec sabiński
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

nagonasienne

Klasa

iglaste

Rząd

cyprysowce

Rodzina

cyprysowate

Rodzaj

jałowiec

Gatunek

jałowiec sabiński

Nazwa systematyczna
Juniperus sabina L.
Sp. pl. 2:1039. 1753[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Jałowiec sabiński
Skały Facimiecha z naturalnymi stanowiskami jałowca sabińskiego

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj

Jego ojczyzną są góry południowej Europy oraz Azji Mniejszej, Azji Środkowej i Kaukazu, a także Afryka Północna[8].

W Polsce roślina bardzo rzadka na naturalnych stanowiskach, jej występowanie ograniczone jest tylko do Pienin. Ma tu rangę reliktu geograficznego – są tu jej jedyne stanowiska w Karpatach Zachodnich. Najbliższe izolowane stanowisko tego jałowca stwierdzono na Ukrainie Zakarpackiej, a większe skupiska – dopiero w Siedmiogrodzie[9]. W Pieninach gatunek rósł na czterech stanowiskach: na Facimiechu, Głowie Cukru, Sokolicy i Bystrzyku[7]. W 2008 jego potwierdzone stanowiska znajdowały się tylko w Pieninach Centralnych: na skałach Facimiecha, Głowy Cukru i Piecków[10].

Morfologia

edytuj
Pokrój
Płożący się nisko po ziemi, silnie rozrastający się wszerz krzew[7]. Pędy niemal okrągłe na przekroju (wałeczkowate), rozgałęzione miotełkowato[7].
Liście
Ulistnienie naprzeciwległe. Liście łuskowate trójkątnie-jajowate, przylegające do gałązek, tępe[7]. Mają długość 1–3 mm i zachodzą na siebie dachówkowato. Liście igiełkowate tylko na młodych pędach, osiągają do 4 mm długości[7].
Szyszki
Wykształcają się jako szyszkojagody. Zawierają dwa nasiona[7]. Wyrastają na haczykowato zagiętej szypułce, dojrzałe są czarne.

Biologia i ekologia

edytuj

Krzew, nanofanerofit. W Polsce występuje jako relikt trzeciorzędowy[7]. Rośnie w szczelinach skał wapiennych[7] na nasłonecznionych, trudno dostępnych, południowych stokach. Szyszkojagody dojrzewają w drugim roku. Największą zdolność kiełkowania (46%) uzyskują po ciepło-chłodnej stratyfikacji (15/3 °C) i podsuszeniu[10]. Charakterystyczny dla jałowca sabińskiego jest silny i nieprzyjemny zapach spowodowany obecnością sabinolu. Liczba chromosomów 2n = 22[11].

Jest żywicielem nagoci sawinowej, wywołującego rdzę gruszy. Choroba ta powoduje pomarańczowe przebarwienia, narośla i przedwczesną utratę liści na gruszach. Grzyb – sprawca choroby, potrzebuje do swego rozwoju dwu żywicieli. Oprócz gruszy jest to w Europie Środkowej głównie jałowiec sabiński. Zakażeń gruszy dokonują zarodniki wytwarzane wiosną na porażonych pędach jałowca. Zarodniki patogena z jałowców przenoszone są na odległość nawet kilkuset metrów. W celu ograniczenia występowania tej choroby należy wycinać porażone pędy, karczować i palić zakażone krzewy jałowca, unikać sąsiedztwa gruszy i jałowca. Zapobieganie rdzy gruszy to przede wszystkim unikanie sadzenia w pobliżu grusz jałowca sabińskiego, który jest żywicielem pośrednim patogenu powodującego chorobę oraz opryski fungicydami. Na terenie ogrodów działkowych jest to ciężkie do wykonania[12].

Cała roślina jest bardzo silnie trująca. Powoduje mdłości, pobudzenie, zaburzenia rytmu serca, duszności, skurcze macicy i paraliż układu nerwowego[13]. Już 6 kropli olejku z tego jałowca uważane jest za dawkę śmiertelną[13].

Zastosowanie

edytuj
  • Jest uprawiany jako roślina ozdobna w ogródkach i parkach. Nadaje się do ogrodów skalnych, na murki, w trawnikach. Jest bardzo wytrzymały na niekorzystne warunki środowiska. Typowy gatunek rośnie bardzo silnie i szybko, osiągając wysokość do 1 m i kilka metrów średnicy. Istnieją odmiany wolniej rosnące i mniejsze.
  • Dawniej używany był jako roślina lecznicza, głównie do wykonywania maści rozgrzewających skórę oraz w celach poronnych, co niejednokrotnie spowodowało śmierć kobiety[13].
  • Niektóre kultywary:
    • 'Blaue Donau' – igły zielononiebieskie. Niski krzew o szybkim wzroście, osiągający wysokość ok. 0,5 m i szerokość 1,5 m.
    • 'Glauca' – igły i łuski niebieskozielone, zimą rudziejące. Ma rozłożysty pokrój i szybko rośnie.
    • 'Variegata' – końce niektórych pędów ma przebarwione na biało. Rośnie słabiej od typowego gatunku.
    • 'Tamariscifolia' – ma szarozielone zabarwienie i słabszy wzrost. Starsze okazy osiągają do 1 m wysokości. Ich gałęzie dachówkowato zachodzą na siebie.

Zagrożenia i ochrona

edytuj

Powszechne w medycynie ludowej przekonanie o jego leczniczych właściwościach doprowadziło do prawie całkowitego wytępienia w obrębie Pienin. Kategorie zagrożenia gatunku:

Wszystkie stanowiska tego jałowca znajdują się w trudno dostępnych miejscach na obszarze ochrony ścisłej Pienińskiego Parku Narodowego, gatunek ten objęty jest też specjalną troską tego parku. Z naturalnych jego populacji wyhodowano okazy, które rosną w skalnych ogródkach przy Pawilonach Pienińskiego Parku Narodowego oraz Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku[10].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. ↑ M.J.M. Christenhusz i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
  3. ↑ The Plant List. [dostęp 2017-03-18].
  4. ↑ Juniperus sabina, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  5. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  6. ↑ Jakub Mowszowicz: Pospolite rośliny naczyniowe Polski. Wyd. czwarte. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 83. ISBN 83-01-00129-1.
  7. ↑ a b c d e f g h i Władysław Danielewicz, Tomasz Maliński: Drzewa i krzewy Ogrodu Dendrologicznego Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, 2011, s. 75. ISBN 978-837160-642-7.
  8. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-01-10].
  9. ↑ Danuta Zdebska. Endemity pienińskie. „Karpaty. Materiały szkoleniowe o problematyce górskiej (...)”, s. 9-10, 1974. Krakowski Klub Przodowników Turystyki Górskiej przy Krakowskim Oddziale PTTK. (pol.). 
  10. ↑ a b c Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
  11. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  12. ↑ Selim Kryczyński, Zbigniew Weber (red.), Fitopatologia, t. 2. Choroby roślin uprawnych, Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2011, s. 413, 414, ISBN 978-83-09-01077-7.
  13. ↑ a b c Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
  14. ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
  15. ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
  16. ↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Jałowiec_sabiński&oldid=74480175”