Języki czadyjskie
Języki czadyjskie – rodzina języków afroazjatyckich, do której należy m.in. zachodnioafrykański język hausa[1][2]. Do rodziny czadyjskiej zalicza się oprócz hausa ponad 150 języków[3] używanych w północnej Nigerii, w północnym Kamerunie i w Republice Czadu na południe i południowy wschód od jeziora Czad[4].
Cechy charakterystyczne
edytujCechą charakterystyczną języków rodziny czadyjskiej jest ich tonalność[4], obserwowana m.in. w hausa[2]. Rodzaje i liczba tonów są jednak zróżnicowane w zależności od języka[5].
Większość języków tej rodziny charakteryzuje się też występowaniem – oprócz spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych – także spółgłosek glottalizowanych. W wielu językach czadyjskich zwarcie krtaniowe pełni funkcję rozróżniania fonemów, uważa się jednak, że jest to cecha wtórna i nie można jej rekonstruować w prajęzyku protoczadyjskim.
W znanych językach czadyjskich liczba samogłosek waha się od dwóch[4] (język mandara[5]) do dziewięciu (tangale). Harmonia wokaliczna jest rzadka.
Szyk wyrazów w zależności od języka i epoki realizuje model VSO lub SVO[4].
Pochodzenie
edytujJęzyki czadyjskie są rodziną językową, pochodzą więc od wspólnego prajęzyka – języka protoczadyjskiego. Za ich praojczyznę uznaje się zwykle tereny wokół jeziora Czad. Istnieje jednak kilka rozbieżnych teorii dotyczących chronologii wyodrębniania się języka prodoczadyjskiego i poszczególnych języków rodziny z języka protoafroazjatyckiego – wspólnego przodka języków afroazjatyckich, do których należą czadyjskie. Joseph Greenberg postuluje na przykład, że języki te wykształciły się najpóźniej w VIII tysiącleciu p.n.e. Odmienną chronologię przedstawia natomiast Herrmann Jungraithmayr, argumentując, że badania paleoklimatyczne wskazują na pogorszenie się warunków życia człowieka na północ od jeziora Czad dopiero na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e. Jungrathmayr tam właśnie umiejscawia praojczyznę ludów czadyjskich i każe im wędrować stamtąd na wschód i południe.
Zróżnicowanie języków czadyjskich i kontakty językowe
edytujW porównaniu z innymi podrodzinami języków afroazjatyckich języki czadyjskie wykazują się dużą różnorodnością. Podczas gdy niektóre języki z rodziny kuszyckiej czy semickiej są do siebie tak podobne, że uznaje się często za dialekty, niektóre języki czadyjskie są często ledwo rozpoznawalne jako takie. Wynika to z uwarunkowań geograficzno-etnograficznych regionu Środkowego Sudanu, gdzie języki te koegzystowały przez tysiąclecia z niespokrewnionymi z nimi językami nilo-saharyjskimi i nigero-kongijskimi. Tereny te, położone w obszarze dorzeczy Nigru, Benue i Szari-Logon oraz w okolicach jeziora Czad, odznaczały się w głębokiej starożytności dużo wilgotniejszym klimatem niż obecnie. Tworzyło to sprzyjające warunki do osiedlania się tam różnorodnych grup etnicznych. Dodatkowo sawannowe równiny sprzyjały wędrówkom ludów, tak z zachodu na wschód, jak i ze wschodu na zachód. Przyczyniło się do naznaczenia języków czadyjskich silnym wpływem sąsiednich rodzin językowych.
W obrębie samej rodziny afroazjatyckiej języki czadyjskie mają najwięcej cech wspólnych z rodziną kuszycką i rodziną berberyjską.
Klasyfikacja wewnętrzna
edytujZe względu na fakt, że języki czadyjskie są – z wyjątkiem hausa – stosunkowo słabo poznane, istnieje kilka różnych teorii na temat ich wewnętrznej klasyfikacji.
Według najnowszej klasyfikacji Paula Newmana z 1990 roku istnieją cztery główne gałęzie rodziny języków czadyjskich:
- języki zachodnioczadyjskie (z językami: hausa, gwandara, bole, angas, ron i in.)
- języki biu-mandara (z językami musgu, kotoko, mandara, tera i in.)
- języki wschodnioczadyjskie (z językami somrai, nancere, kera, dangla, mokulu, sokoro i in.)
- języki masa (z językami masa, zime i in.)
Powyższe gałęzie dzielą się według tej klasyfikacji na podgałęzie, grupy i języki. Dokładniejszą klasyfikację przedstawiono w artykułach dotyczących tych jednostek.
Do wcześniejszych klasyfikacji zaliczają się m.in. hipotezy Herrmanna Jungrathmayra i Josepha Greenberga:
Herrmann Jungraithmayr wydzielił tylko trzy podrodziny:
- zachodnią (z językiem hausa)
- centralną (z językiem musgu)
- wschodnią
Joseph Greenberg wyodrębnił natomiast aż dziewięć podrodzin:
- hausa-gwandara
- kotoko
- bata-margi
- hina-gisiga
- gidar
- mandara
- musgu
- bana-masa
- somraj-mubi
Ponieważ języki czadyjskie są ogółem słabo poznane, a w większości nawet nieopisane, żadna z klasyfikacji – łącznie z klasyfikacją P. Newmana – nie może być uznana za ostateczną.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Zbigniew Gołąb, Adam Heinz, Kazimierz Polański: Słownik terminologii jezykoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 226-227.
- ↑ a b Hausa language, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-16] (ang.).
- ↑ czadyjskie języki, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-12-16].
- ↑ a b c d Chadic languages, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-16] (ang.).
- ↑ a b Chadic Languages. languagesgulper.com. [dostęp 2017-12-16]. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Stanisław Piłaszewicz, Eugeniusz Rzewuski, Wstęp do afrykanistyki, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2004, ISBN 83-235-0061-4, OCLC 749258177.
- Stanisław Piłaszewicz, Języki czadyjskie, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998, ISBN 83-86483-55-5, OCLC 749621060.
- Zygmunt Frajzyngier (red.), Current Progress in Chadic Linguistics: Proceedings of the International Symposium on Chadic Linguistic, Boulder, Colorado, 1-2 May 1987., Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing [dostęp 2017-12-16] (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Joseph Lovestrand: Classification and description of the Chadic languages of the Guéra (East Chadic B). citeseerx.ist.psu.edu. [dostęp 2017-12-16]. (ang.).
- Herrmann Jungraithmayr, Philibus Diyakal: Mushere, a Chadic Language of Five Level Tones. jstor.org, 2013. [dostęp 2017-12-16]. (ang.).
- Richard Gravina: The phonology of Proto-Central Chadic : the reconstruction of the phonology and lexicon of Proto-Central Chadic, and the linguistic history of the Central Chadic languages. openaccess.leidenuniv.nl, 2014. [dostęp 2017-12-16]. (ang.).