Język jakucki
Język jakucki – język Jakutów, narodu zamieszkującego wschodnią Syberię. Mówi nim ok. 450 tys. ludzi[2].
| Obszar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
450 tys. (2010)[1] | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Jakucja
| ||||||
| UNESCO | 2 wrażliwy↗ | ||||||
| Ethnologue | 2 prowincjonalny↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-2 | sah | ||||||
| ISO 639-3 | sah | ||||||
| IETF | sah | ||||||
| Glottolog | yaku1245 | ||||||
| Ethnologue | sah | ||||||
| GOST 7.75–97 | яку 865 | ||||||
| WALS | ykt | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Zaliczany do języków turkijskich, jednak jest stosunkowo odrębny od pozostałych przedstawicieli tej rodziny. Został poddany silnym wpływom języków tunguskich i mongolskich[3].
Blisko spokrewniony język dołgański bywa uznawany za dialekt jakuckiego. Dołgański odróżnia się silniejszym wpływem tunguskiego podłoża językowego[3].
Edward Piekarski, językoznawca-zesłaniec, opracował w latach 1907–1930 13-tomowy Słowar´ jakutskogo jazyka[4].
W użyciu jest też język rosyjski[2]. Jakucki dominuje na terenach wiejskich. Jest to historycznie ugruntowana lingua franca Jakucji (posługują się nim różne grupy ludności); w dodatku jest wykorzystywany w edukacji, obok rosyjskiego[5].
Charakterystyka językowa
edytujJakucki jest językiem aglutynacyjnym, ale ma też elementy fleksyjne. Charakterystyczną cechą fonetyki jest obecność samogłosek długich oraz dyftongów (ыа „ya”, уо „uo”, иэ „ie”, үө „üö”), a także najbardziej wśród języków turkijskich rozwinięta harmonia wokalna, która w języku jakuckim występuje w trzech odmianach; są to: harmonia palatalna (np. *a-e > a-a; *e-a > e-e), harmonia labialna (np. *a-u > a-y; *e-ü > e-i; *ö-i > ö-ü) oraz atrakcja labialna (*o-a > o-o; *ö-e > ö-ö).
W języku jakuckim występują dwie deklinacje: posesywna i nieposesywna. Nieposesywna (koń, konia itd.) jest deklinacją podstawową, podczas gdy posesywna (mój koń, mojego konia itd.) jest zbudowana na bazie nieposesywnej, acz nie zawsze jest to proste połączenie sufiksu posesywnego (np. w znaczeniu ‘mój’) z sufiksem deklinacyjnym. W deklinacji nieposesywnej występują następujące przypadki (w nawiasach podany jest ich wykładnik morfologiczny w postaci podstawowej, tzn. występującej po tematach zakończonych na samogłoskę):
- Nominativus (-, tzn. brak osobnego wykładnika)
- Dativus (-ga)
- Accusativus (-ny)
- Accusativus partitivus (-ta)
- Accusativus comitativus (-lary)
- Ablativus (-ttan)
- Instrumentalis (-nan)
- Comparativus (-taaghar)
- Comitativus (-lyyn; po nazwach pokrewieństwa: -naan)
Czasownik posiada bogactwo form.
Alfabet
edytujHistoria zapisu języka jakuckiego obejmuje cztery etapy:
- do początku lat 20. XX w. – cyrylica;
- 1917–1929 – pismo Nowogrodzowa, w oparciu o alfabet łaciński;
- 1929–1939 – ujednolicony alfabet łaciński;
- od 1939 r. cyrylica.
Alfabet stworzony w 1922 przez S. Nowgorodowa na bazie międzynarodowego alfabetu fonetycznego, od 1939 cyrylica.
Jakucki alfabet łaciński (1929–1939)[6]:
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | G g | Ƣ ƣ |
| H h | I i | J j | K k | L l | Lj lj | M m | N n |
| Nj nj | Ꞑ ꞑ | O o | Ɵ ɵ | P p | Q q | R r | S s |
| T t | U u | Y y | Ь ь | ' |
Jakucka cyrylica (od 1939 do chwili obecnej):
| А а | Б б | В в | Г г | Ҕ ҕ | Д д | Дь дь | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | Ҥ ҥ | Нь нь | О о | Ө ө | П п | Р р | С с |
| Һ һ | Т т | У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч |
| Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Alfabet jakucki składa się z 40 liter[7].
| Litera | Nazwa jakucka | MAF | Uwagi |
|---|---|---|---|
| А а | а | [a] | |
| Б б | бэ | [b] | |
| В в | вэ | [v] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| Г г | гэ | [g] | |
| Ҕ ҕ | ҕэ | [ɣ], [ʁ] | |
| Д д | дэ | [d] | |
| Дь дь | дьэ | [ɟ] | |
| Е е | е | [e], [je] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| Ё ё | ё | [jo] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| Ж ж | жэ | [ʒ] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| З з | зэ | [z] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| И и | и | [i] | |
| Й й | йот | [j], [j̃] | |
| К к | ка | [k], [q] | |
| Л л | эл | [l] | |
| М м | эм | [m] | |
| Н н | эн | [n] | |
| Ҥ ҥ | эҥ | [ŋ] | Ligatura нг |
| Нь нь | эньэ | [ɲ] | |
| О о | о | [o] | |
| Ө ө | ө | [ø] | |
| П п | пэ | [p] | |
| Р р | эр | [r] | |
| С с | эс | [s] | |
| Һ һ | һэ | [h] | |
| Т т | тэ | [t] | |
| У у | у | [u] | |
| Ү ү | ү | [y] | |
| Ф ф | эф | [f] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| Х х | ха | [x] | |
| Ц ц | цэ | [ʦ] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| Ч ч | че | [ʧ] | |
| Ш ш | ша | [ʃ] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| Щ щ | ща | [ɕː] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| Ъ ъ | кытаанах бэлиэ | [◌.] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| Ы ы | ы | [ɯ] | |
| Ь ь | сымнатар бэлиэ | [◌ʲ] | |
| Э э | э | [e] | |
| Ю ю | ю | [ju] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
| Я я | я | [ja] | Wykorzystywana tylko w zapożyczeniach z języka rosyjskiego |
Przypisy
edytuj- ↑ ВПН-2010 [online], www.gks.ru [dostęp 2017-11-24] (ros.).
- ↑ a b David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Yakut, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ a b Bernard Comrie, The Languages of the Soviet Union, Cambridge: Cambridge University Press, 1981 (Cambridge language surveys), s. 53, ISBN 0-521-23230-9, ISBN 0-521-29877-6, OCLC 6627395 [dostęp 2023-09-22] (ang.).
- ↑ Edward Piekarski / Sybiracy Elbląg - Związek Sybiraków Oddział w Elblągu [online], www.emazury.com [dostęp 2019-09-21].
- ↑ Protassova 2010 ↓, s. 168.
- ↑ Siipsep M.K., Saqa tьla: Maꞑnajgь oskuolaƣa yөrener kinige: Grammaatьka uonna Orpograapьja. Bastakь caaha (Саха тыла: Маҥнайгы оскуолаҕа үөрэнэр кинигэ: Граммаатыка уонна Орпограапыйа. Бастакы чааһа)/Учебник якутского языка: Для 1 и 2 класса начальной школы. Грамматика и орфография. Часть 1., Çokuuskaj: Sudaarьstьba Saqa Sirineeƣi Beceettiir Suuta (SSSBS), 1935, s. 56.
- ↑ Ł.N. Charitonow: Samouczitiel jakutskogo jazyka. Jakuck: Jakutskoje kniżnoje izdatielstwo, 1987, s. 232.
Bibliografia
edytuj- Ekaterina Protassova, Multilingual education in Russia, [w:] Mika Lähteenmäki, Marjatta Vanhala-Aniszewski (red.), Language Ideologies in Transition: Multilingualism in Russia and Finland, Frankfurt am Main: Peter Lang, 2010, s. 155–174, ISBN 978-3-631-60867-8 (ang.).