Józef Lewartowski
Józef Lewartowski, właściwie Aron Finkelstein (jidysz: יוסף לעווארטאווסקי; właściwie: אהרן פינקעלשטיין; (ps. „Aron”, „Josyf”, „Stary”) ur. 10 maja 1895 w Bielsku Podlaskim, zm. 25 sierpnia 1942 w Warszawie) – polski polityk komunistyczny i działacz społeczny, współtwórca i jeden z przywódców Bloku Antyfaszystowskiego w getcie warszawskim.
| |
| Data i miejsce urodzenia |
10 maja 1895 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
25 sierpnia 1942 |
| Przynależność polityczna |
Komunistyczna Partia Polski |
| Odznaczenia | |
| |
Życiorys
edytuj
Urodził się w ubogiej rodzinie rzemieślniczej mieszkającej w Bielsku Podlaskim. Jego rodzice, Mowsze i Musza ze Sternów, mieli 12 dzieci. Ukończył 4 klasy żydowskiej szkoły początkowej i 2 klasy gimnazjum. W 1911 przerwał edukację i rozpoczął pracę jako urzędnik w kantorze, jednak cały czas się uczył metodą samokształcenia. W latach 1915–1918 pracował przy budowie dróg bitych, organizując pracę robotników tak, by była ona niekorzystna dla Niemców. W 1918 roku wstąpił do Żydowskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej „Poalej Syjon”. Kiedy w 1920 Armia Czerwona zajęła Bielsk Podlaski, został członkiem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. Jego zadaniem było zorganizowanie administracji władzy radzieckiej w powiecie bielskim[1].
W 1921 wyjechał do Warszawy i związał się z lewym skrzydłem „Poalej Syjon”. Był współorganizatorem Żydowskiej Spółdzielni Wydawniczej „Życie”, wydającej literaturę propagandową. Współtworzył akcję połączenia z Komunistyczną Partią Robotniczą Polski (KPRP; od 1925: KPP). Z jej ramienia powołany został do Centralnego Biura Żydowskiego KPRP, gdzie współorganizował akcje antysyjonistyczne i antyreligijne. W kwietniu 1922 wziął udział w III Konferencji KPRP w Sopocie, a jesienią 1923 w II Zjeździe KPRP pod Moskwą. Zimą 1925 na III Zjeździe KPRP pod Moskwą został zaocznie wybrany do Komitetu Centralnego (KC) tej partii. Pod koniec 1925 aktywnie uczestniczył w IV Konferencji KPP w Moskwie. 19 kwietnia 1926 został aresztowany i we wrześniu 1926 skazany na 3 lata więzienia.
Był aktywnym działaczem komuny więziennej (w styczniu 1928 został jej kierownikiem). W grudniu 1926 współorganizował ucieczkę więźniów politycznych. Po wyjściu na wolność nielegalnie wyjechał do Moskwy, gdzie pracował w Polsko-Nadbałtyckim Sekretariacie Krajowej Międzynarodówki Komunistycznej i wstąpił do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). W 1932 wrócił do Polski i objął kierownictwo Centralnej Redakcji KPP. W 1933 był jednym z organizatorów strajków robotniczych przemysłu włókienniczego w Łodzi i Białymstoku.
W 1934 został ponownie aresztowany i skazany na 12 lat więzienia (ostatecznie karę skrócono do 6 lat i 8 miesięcy). W więzieniu w Rawiczu poznał m.in. Alfreda Lampego, Marcelego Nowotkę, Pawła Findera, Bolesława Bieruta i Mariana Buczka, z którymi działał w komunie więziennej. Wyszedł na wolność po 1 września 1939.
Wziął udział w obronie Warszawy[2]. Następnie przedostał się do Białegostoku, gdzie został dyrektorem fabryki włókienniczej. Po napaści Niemiec na ZSRR zorganizował obronę tej fabryki. W latach 1939–1941 współpracował z okupantem sowieckim na ziemiach wschodnich II RP[3].
Po odprawieniu żony Ruty i syna do ZSRR (po wojnie wrócili do Polski), w końcu 1941 przybył do Warszawy. Trafił do getta, gdzie był jednym z organizatorów Polskiej Partii Robotniczej i pełnił funkcje pełnomocnika KC PPR. W marcu 1942 wspólnie m.in. z Mordechajem Anielewiczem, Josefem Kapłanem oraz Icchakiem Cukiermanem zorganizował w getcie Blok Antyfaszystowski.
Zginął na terenie getta zastrzelony przez Gestapo. Pozostawił żonę Rutę, działaczkę SDKPiL i KPP.
Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy zgodnie z Rozkazem personalnym nr 212 z dnia 18 kwietnia 1945 za udział w Powstaniu w getcie warszawskim 1943[4][5].
Upamiętnienie
edytujNa kamienicy przy ulicy Ogrodowej 10/26 w Warszawie, gdzie w latach 1941–1942 mieszkał Józef Lewartowski, w 1958 została umieszczona pamiątkowa tablica[6] (zdemontowana w czerwcu 2016).
Od 20 marca 1958 jest patronem ulicy w Warszawie na terenie dzielnicy Śródmieście[7]. Został on także upamiętniony na jednym z kamiennych bloków warszawskiego Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów znajdującym się na rogu ulicy Zamenhofa i ulicy swojego imienia.
Galeria
edytuj-
Napis na kamiennym bloku Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów upamiętniającym Józefa Lewartowskiego na rogu ulicy Zamenhofa i Lewartowskiego w Warszawie -
Tablica Miejskiego Systemu Informacji upamiętniająca Józefa Lewartowskiego na budynku przy ul. Lewartowskiego 3/5 w Warszawie
.JPG)
Przypisy
edytuj- ↑ Słownik historii Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973, s. 504, hasło „Lewartowski Józef”.
- ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 419. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ Lewartowski Aron Josel. W: Wielka Encyklopedia PWN. T. 15. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 496. ISBN 83-01-12794-0.
- ↑ Aleksander Mazur: Order Krzyża Grunwaldu 1943–1985. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1988, s. 89. ISBN 83-11-07449-6.
- ↑ Ghetto Fighters House Archives. [dostęp 2017-04-10]. (hebr.).
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w. Warszawa: Argraf, 2004, s. 208. ISBN 83-912463-4-5.
- ↑ Uchwała nr 15 Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 20 marca 1958 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy”, Warszawa, dnia 6 maja 1960 r., nr 6, poz. 23; Zarządzenie Zastępcze Wojewody Mazowieckiego z dnia 9 listopada 2017 r. w sprawie nadania nazwy ulicy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego”, Warszawa, dnia 10 listopada 2017 r., poz. 10127.
Bibliografia
edytuj- Polski Słownik Biograficzny, t. XVII, Warszawa 1972.
- Polski słownik judaistyczny, t. 2, Warszawa 2003.
- Bernard Ber Mark, Walka i zagłada warszawskiego getta (1959).