Józef Czechowicz (poeta)

Józef Czechowicz (ur. 15 marca 1903 w Lublinie, zm. 9 września 1939 tamże) – polski poeta awangardowy dwudziestolecia międzywojennego, członek i jeden z założycieli grupy poetyckiej „Reflektor”, w latach 30. skupił wokół siebie pokaźne grono młodych poetów zaliczanych do II Awangardy (m.in. Stanisław Piętak, Bronisław Ludwik Michalski, Józef Łobodowski).

Józef Czechowicz

Józef Czechowicz (aut. Roman Kramsztyk)
Data i miejsce urodzenia	15 marca 1903 Lublin
Data i miejsce śmierci	9 września 1939 Lublin
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura, poezja
Epoka	awangarda, katastrofizm
Muzeum artysty	Muzeum Literackie im. Józefa Czechowicza w Lublinie
Ważne dzieła
Nic więcej nuta człowiecza Przedświt Stare kamienie

Aktywny uczestnik życia literackiego Lublina (autor wielu utworów lirycznych poświęconych miastu), redaktor kilkunastu czasopism (przede wszystkim literackich i dziecięcych), a także pracownik Polskiego Radia, dla którego pisał słuchowiska radiowe.

Życiorys

Młody Józef Czechowicz

Urodził się 15 marca 1903 w Lublinie, jako czwarte dziecko w rodzinie Pawła i Małgorzaty z Sułków. Dzieciństwo spędził w suterenie przy ulicy Kapucyńskiej 3 (na tyłach obecnej Galerii Centrum, a dawnego hotelu Victoria, zburzonego podczas II wojny światowej). Było to służbowe mieszkanie jego ojca, który pracował jako woźny w Banku Handlowym. W 1912 ojciec zmarł, a jego posadę objęła matka.

W 1913 Czechowicz rozpoczął naukę w rosyjskojęzycznej jedenastoklasowej szkole elementarnej. Dzięki staraniom matki i rodzeństwa umiał już wówczas czytać i pisać po polsku. Kiedy dwa lata później Lublin zajęli Austriacy (1915), przeniósł się do nowo utworzonej pierwszej powszechnej szkoły polskiej, którą ukończył z wyróżnieniem w 1917. Potem rozpoczął naukę w czteroletnim Seminarium Nauczycielskim.

W 1920 jako ochotnik wyruszył na wojnę polsko-bolszewicką. Po trzech miesiącach, pod koniec października, powrócił do szkoły, którą ukończył w 1921. Następne etapy jego edukacji to Wyższy Kurs Nauczycielski w Lublinie oraz studia w Instytucie Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. Po studiach rozpoczął pracę jako nauczyciel we wsi Słobódka na Wileńszczyźnie, nauczycielem był do 1932 roku, pracując w szkołach we Włodzimierzu Wołyńskim i Lublinie (tu m.in. pełnił funkcję kierownika szkoły specjalnej).

W 1923 był współtwórcą czasopisma literackiego „Reflektor”, w którym debiutował utworem Opowieść o papierowej koronie. W 1927 ukazał się drukiem pierwszy tomik utworów poety, Kamień. Został on wysoko oceniony przez krytykę. W 1930 otrzymał z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego stypendium na wyjazd do Francji.

Po powrocie do Lublina został redaktorem dodatku literackiego do „Ziemi Lubelskiej”. W styczniu 1932 rozpoczął wydawanie własnego dziennika pt. „Kurier Lubelski” – ukazało się go 129 numerów. Po zakończeniu prac nad „Kurierem” podjął starania mające na celu stworzenie kolejnego dziennika. Dzięki niemu zaczął wychodzić „Dziennik Lubelski”. Wypuszczono tylko dziewięć numerów.

W maju 1932 poeta wraz z Franciszką Arnsztajnową założył Lubelski Związek Literatów, który miał skupiać wszystkich pisarzy z ówczesnego województwa lubelskiego, niezależnie od formy twórczości.

W 1933 Czechowicz przeprowadził się do Warszawy. Tam między innymi redagował Kolumnę Literacką w dwutygodniku „Zet”, redagował czasopisma dla dzieci „Płomyk” i „Płomyczek”, współpracował z „Głosem Nauczycielskim”, „Pionem” i „Kameną”, a także pracował w dziale literackim Polskiego Radia. W latach 1938–1939 wydawał kwartalnik „Pióro”.

Po wybuchu II wojny światowej powrócił do rodzinnego miasta wraz z ewakuującymi się pracownikami Polskiego Radia.

Czechowicz zginął 9 września 1939 podczas bombardowania przez niemieckie lotnictwo Lublina. Poeta przebywał wtedy w zakładzie fryzjerskim w kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu 46. Zwłoki zostały rozpoznane dzięki małemu, czerwonemu słownikowi języka angielskiego, z którym poeta nigdy się nie rozstawał. Pisarz umarł kilkaset metrów od domu rodzinnego, w okolicznościach łudząco przypominających śmierć podmiotu lirycznego w wierszu Żal („ja bombą trafiony w stallach”). Pochowany w kwaterze poległych w 1939. cmentarza przy ul. Lipowej w Lublinie (kwatera P4KJ-6-3).

Grób Józefa Czechowicza na cmentarzu przy ul. Lipowej

Urna z prochem z miejsca śmierci Czechowicza w kolumbarium cmentarza przy Lipowej w Lublinie (część wojskowo-komunalna)

Tablica z wierszem Józefa Czechowicza Cmentarz Lubelski na kolumbarium cmentarza przy ulicy Lipowej

W miejscu zburzonej kamienicy po wojnie powstał plac nazwany imieniem Józefa Czechowicza. W 1969 roku odsłonięto tu pomnik poety.

Twórczość

Pomnik Józefa Czechowicza na placu jego imienia w Lublinie

Po latach odkrywany jest jako jeden z najbardziej oryginalnych i indywidualnych poetów swego okresu.

Najbardziej charakterystycznym elementem jego wierszy jest asyndeton. Poeta stosował fonostylistykę dopiero później odkrytą w wierszach Mirona Białoszewskiego, a nawet w niektórych wierszach Cypriana Kamila Norwida. W swoich wczesnych wierszach poeta tworzy atmosferę oniryczną i spokojną, jednak niepozwalającą zatopić się do szczętu w sensualistycznym, erotycznym świecie. Silny jest w niej osobliwy niedosyt i freudowska sublimacja (wykorzystywanie swej erotyczności w stosunku do przedmiotów zastępczych, na przykład umiłowanie muzyki może być umiłowaniem erotycznym).

Debiutował jako pisarz w 1923, publikując na łamach lubelskiego „Reflektora” utwór prozatorski pt. Opowieść o papierowej koronie, którego jednym z tematów jest niespełniona homoseksualna miłość.

Jeszcze przed drugą wojną światową poeta obrazuje w swoich wierszach atmosferę katastrofy i upadku. W ten sposób wkracza w II Awangardę, katastrofizm. Wszystkie wiersze Czechowicza przejawiają silną, wręcz hipnotyczną sugestię, a jej senny charakter ma na celu skupienie uwagi odbiorcy wyłącznie na rozwoju i wydźwięku wiersza. Wiele wierszy katastroficznych przejawia strach przed rzeczywistością, przeczucie nadchodzącej tragedii, niepewność i niepokój. Poszczególne człony wielu wierszy przejawiają intertekstualną komunikację, dlatego odbieranie wiersza Czechowicza jest aktem całościowym.

Wybrane publikacje

• Kamień, Lublin 1927
• Dzień jak co dzień. Wiersze z lat 1927, 1928, 1929, Warszawa 1930
• Ballada z tamtej strony, Warszawa 1932
• Stare kamienie (wspólnie z F. Arnsztajnową), Lublin 1934
• W błyskawicy. Poezje, Warszawa 1934
• Nic więcej, Warszawa 1936
• Czasu jutrzennego, 1937, wyst. Warszawa Teatr Nowy 1939
• nuta człowiecza, Warszawa 1939

Czechowicz w piosenkach

• 1977 – Marek Grechuta: Szalona lokomotywa – tekst utworu Motorek
• 1991 – Grzegorz Turnau: Naprawdę nie dzieje się nic – tekst utworu Przez kresy
• 2006 – Grzegorz Turnau: Historia pewnej podróży – teksty utworów Twoja postać i Motorek
• 1993 – Armia: Czas i byt – tekst utworu Archanioły i ludzie
• 1997 – Marek Andrzejewski: Trolejbusowy batyskaf – tekst utworu Przez kresy
• 2008 – Federacja: Klechdy Lubelskie – teksty utworów Przez kresy i Inwokacja
• 2013 – Włodek Pawlik i inni wykonawcy: Wieczorem – cała płyta składa się z utworów do słów Józefa Czechowicza

Linki zewnętrzne

• Marcin Krzeszowiec: Józef Czechowicz – 105 rocznica urodzin.
• Strona poświęcona poecie. Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”.
• Utwory Józefa Czechowicza. Wolne Lektury.
• Jarosław Cymerman: W „głębinach świadomości drugich i trzech” – „Opowieść o papierowej koronie” Józefa Czechowicza. [dostęp 2016-03-26].
• Oddział Literacki im. Józefa Czechowicza w Lublinie
• Józef Czechowicz – dzieła w bibliotece Polona

Bibliografia

• Zygmunt Mańkowski: Między Wisłą a Bugiem 1939-1944. Studium o polityce okupanta i postawach społeczeństwa. Lublin: 1978.