Hymn o perle

Hymn o Perle jest to fragment apokryficznych Dziejów Tomasza noszący tam nazwę Pieśń Apostoła Judy Tomasza w krainie Hindusów, znany w wersji syryjskiej i późniejszej greckiej. Syryjska wersja, być może pierwotna została zmieniona tak, by pasowała do reszty Dziejów, a następnie przetłumaczona na język grecki. Jest to dzieło w symboliczny sposób przedstawiające doktrynę gnostycką o wędrówce ducha (πνευμα) w ludzkim ciele. Tomasz Apostoł śpiewa je będąc w więzieniu u króla Mizdajosa oczekując na swoją śmierć.

Autorstwo

Autor hymnu jest nieznany. Podejrzewa się, że mógł nim być Bardesanes, z powodu typowego dla niego połączenia doktryny gnostyckiej z chrześcijańską wizją Boga jako stwórcy i zarządcy świata, według której można interpretować pewne problematyczne z punktu widzenia gnostycyzmu fragmenty tekstu. Król i Królowa bowiem, rodzice Pneumy, są przyczyną jej zejścia w świat materialny, czuwają nad nią oraz są źródłem oświecenia. Niekoniecznie muszą być symbolem Boga, choć z pewnością są istotami (lub jedną istotą) przebywającą w doskonałym eonie, czyli Bogu transcendentnym. Natomiast według doktryny gnostyków pneuma jest zamykana w ciele przez złe siły, utożsamiane z Demiurgiem po to, by uwięzić w materii cząstki Boga. Nie jest to jednak ostateczny argument za przypisywaniem autorstwa Bardesanesowi, gdyż nurty gnostyckie nie stworzyły jednolitej doktryny.

Za autorstwem Bardesanesa opowiada się również świadectwo Efrema Syryjczyka, który twierdził iż jedynym wielkim poetą syryjskim działającym w Edessie przed nim był właśnie Bardesanes. Doskonałość formy i symboliczność treści hymnu istotnie wskazują na to, że autor nie był osobą przeciętną. Nie ma jednak pewności, czy Hymn o Perle powstał właśnie na tym terenie. K. Rudolph (patrz bibliografia) zwraca uwagę na elementy irańskiego zoroastryzmu, widocznego zwłaszcza w przebiegu walki ze smokiem w wersji syryjskiej, gdzie złe myśli (gniew) powodują wzrost potęgi złego boga, natomiast myśli dobre (o miłości, świetle)- jego słabnięcie. Grecka wersja podaje też geograficzne położenie Królestwa: "Przekroczyłem granice Maiszanu (Anszan = Elam?) gdzie zbierają się kupcy ze Wschodu, i przybyłem do kraju Babel i wszedłem w mury miasta Sarbug", wskazujące na Iran, ojczyznę Zaratustry. Tam według niego powstać miałaby pierwotna wersja hymnu.

Treść

• Hymn w wersji greckiej opowiada o losach dziecka, syna Króla Wschodu, które zostaje za młodu wysłane przez rodziców do Egiptu z misją zdobycia perły, będącej w posiadaniu Smoka. Opuszczając królestwo musiał zdjąć swą szatę świetlistą i płaszcz płomiennozłoty, a następnie został odprowadzony do granic Egiptu przez dwóch przewodników, którzy nie mogli mu dalej towarzyszyć. Niedługo potem udało mu się jednak spotkać "krewnego ze Wschodu", którego mógł traktować jako swego powiernika. Będąc w Egipcie musiał syn królewski przybrać egipskie szaty i spożywać ich pokarm, by nie zostać rozpoznanym i uznanym za wroga. Smak jednak jedzenia sprawił, że zapomniał o swej misji i zasnął. Ze snu rozbudził go dopiero list wysłany przez jego rodziców, przypominając mu skąd pochodzi i dlaczego przybył do Egiptu. Wyrwany ze snu natychmiast ruszył po perłę i uśpił Smoka wypowiadając imię swego ojca, a następnie udał się w drogę powrotną do domu, wiedziony przez ów list, oraz miłość do szaty świetlistej, która wydawała się teraz, jakby była nim samym. Oddał perłę swemu ojcu - Królowi spełniając swą misję.

• Hymn w wersji syryjskiej różni się w pewnych szczegółach od wersji znanej nam w języku greckim. Jest ona bardziej konkretna, więcej podaje szczegółów dotyczących życia pneumy, która jest głównym bohaterem hymnu, w Krainie Światłości. Porównywana jest do iskry tańczącej w wielkim Świetle. Jej misja nie jest związana z podróżą do innego kraju, lecz w nieznany świat (świat cielesny, ziemski), do którego wstępuje rodząc się jako dziecko pewnych rodziców. Wraz z procesem dorastania zatraca ona pamięć o swoim dawnym pochodzeniu, którą przywraca, jak w wersji greckiej, list Ojca-i-Matki. Również bardziej szczegółowa jest walka ze Smokiem mieszkającym w grocie morskiej. Gdy ten patrzył się na nią, ciało jej stawało się słabe, sam zaś usypiał, gdy odczuł w niej gorące myśli o liście i Światłości. Gniew pneumy rozbudził jednak Smoka natychmiast. Ostatecznie udało się go uśpić wykrzykując słowa: "W imię Króla Światłości!". Powrót do domu odbył się podobnie jak w tekście greckim.

Interpretacja

Kluczem do zrozumienia "Hymnu o Perle" jest znajomość poszczególnych zawartych w nim symboli:

• Królestwo na Wschodzie albo Królestwo Światła jest to doskonały eon, Bóg transcendentny.
• Perła w dziełach gnostyckich zwykle oznacza pneumę, jedyną część człowieka, która może dostąpić zjednoczenia z transcendentnym Bogiem, gdyż jest jego cząstką. W tym jednak hymnie bardziej prawdopodobne jest rozumienie perły, jako gnozy, której zdobycie jest celem życia ludzkiego na ziemi.
• Przewodnicy są zapewne Istotami Świetlistymi, powołanymi do służby pneumie w Krainie Światłości. Ich posłannictwo nie dotyczy, jak widać, świata materialnego.
• Egipt to symbol świata materialnego, w który musi się zanurzyć pneuma. Charakterystyczne cechy religii egipskiej sprawiły, iż kojarzony był ten kraj z królestwem zmarłych, co z kolei przywodziło na myśl świat cielesny, jako podległy śmierci. Droga do Egiptu jest więc procesem przychodzenia na świat.
• Smok jest symbolem władcy świata materialnego, czyli Demiurga, lub jednego z Archontów
• Szaty mają dwojakie znaczenie. Ubiór ziemski oznacza ciało i duszę, które oblekają pneumę i przytwierdzają ją do świata materialnego. Dlatego też są odrzucane wraz z wyjściem z Egiptu. Szaty świetliste oznaczają niebiańskie alter ego pneumy, które pozostaje w Krainie Światłości, gdy ta schodzi na ziemię, po jej powrocie zaś następuje ich ponowne zjednoczenie.
• Krewny ze wschodu to osoba będąca gnostykiem, podobnie jak bohater hymnu.
• Sen i zapomnienie oznaczają stan niewiedzy (αγνῶσις), w jakiej tkwi człowiek nieświadomy swego boskiego pochodzenia, oraz swej misji na ziemi.
• List jest symbolem objawienia prawdy o Bogu i Człowieku, którego doznaje osoba nieświadoma. Po objawieniu następuje obudzenie.

Hymn może być jednak interpretowany na wiele sposobów i wielu poziomach, które się nie wykluczają. Przychodzący ze Wschodu syn Króla Królów może być rozumiany jako zbawiciel, który przybywa na świat, by uratować symbolizowaną przez perłę pneumę, boską iskrę. Wskazują na to fragmenty wspominające o tym, że Syn Królewski ma po powrocie objąć władzę nad Wschodem, oraz tradycyjne gnostyckie rozumienie symbolu perły. Autor Dziejów Tomasza mógł utożsamiać Królewicza z Apostołem Tomaszem, bratem bliźniakiem Jezusa, dlatego, być może zdecydował się na zawarcie tego tekstu w swoim dziele.

Bibliografia

• Hans Jonas, Religia gnozy, Kraków 1994, s. 128-144.
• Jerzy Prokopiuk, Hymn o Perle w świetle gnozy, "Masada" (1991), s.128-135.
• Kurt Rudolph, Gnoza, Kraków 2003

Linki zewnętrzne

• Grecka wersja hymnu w przekładzie Czesława Miłosza. pistis.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-17)].
• Syryjska wersja hymnu w przekładzie Bogumiły Rewers