Wikipedia

Historiografia Czampy

Historiografia nieistniejącego już państwa Czamów położonego na wschodnim wybrzeżu półwyspu indochińskiego na terytorium dzisiejszego Wietnamu Środkowego. Historia Czampy budzi wiele kontrowersji ze względu na skąpe i fragmentaryczne materiały dostępne dla badań historycznych. Przyjmuje się, że Czampa powstała w roku 192 n.e. i przetrwała do roku 1832.

Pochodzenie ludności Czampy

edytuj
 
Wędrówki ludów w Azji Południowo-Wschodniej

W drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e. ludy austronezyjskie zaczęły zasiedlać wschodnie wybrzeża Indochin. Kupcy, piraci i różnego autoramentu żeglarze zakładali swoje bazy w ujściach rzek Środkowego Wietnamu. Ich pochodzenie potwierdzają stanowiska archeologiczne kultury Sa Huỳnh wykazujące duże związki ze stanowiskami na Borneo i nikłe z dominującą w północnym Wietnamie kulturą Đông Sơn. Przypuszczalne kierunki rozprzestrzeniania się ludności na terenie Indochin przedstawia mapka[1]. Osiedleni na tym terenie mon-khmerzy zostali podporządkowani lub odepchnięci w góry, a z czasem również podporządkowani wojowniczym przybyszom. Powstałe w ten sposób wieloetniczne społeczeństwo stanowiło ludność ówczesnej Czampy[2].

Źródła badań historycznych

edytuj

Historiografia Czamów opiera się na dwóch niezależnych od siebie kategoriach źródeł:

 
Manuskrypt Czamski z początku XVIII w.

Ostatnio w badaniach historycznych uwzględnia się również kroniki Czamów, ręcznie kopiowane teksty pochodzące z okresu od XVI do początków XIX w., pisane nowoczesnym pismem czamskim, uważane dawniej za zbiór legend i opowieści. Kroniki te, oraz pochodzący z XVIII i XIX w. zbiór dokumentów nazywany Królewskie Archiwa Czamów są obecnie coraz częściej wykorzystywane jako źródła[3].

Pozostałości materialne Państwa Czamów

edytuj

Pozostałości po kulturze Czamów można podzielić terytorialnie na cztery grupy odpowiadające historycznym krainom tego regionu:

 
Inskrypcja czamska na kamieniu przy Świątyni Po Klon Garai

Obszary te są również źródłem inskrypcji przypisywanych Czamom[4]. Najstarsze z nich, to datowane na podstawie analizy paleograficznej: znaleziona w Kautharze sanskrycka inskrypcja Võ Cạnh (C40[5])[6] (II-IV w.) i znaleziona w dolinie Thu Bồn inskrypcja Đông Yên Châu (C174) w języku czamskim. Inskrypcje te nie dają się powiązać z innymi zapisami i nie wnoszą nic do historii Czamów. Zwarta grupa zapisów pojawia się dopiero w okresie V-VIII wieku w Amarawati, sugerując, że kolebka państwa Czamów znajduje się w Mỹ Sơn. Od połowy VIII w. środek znalezisk paleograficznych przesuwa się na południe. Wtedy powstają najstarsze inskrypcje z Pandurangi datowane między 774 a 854 r.n.e. Większość z nich wykonana jest w sanskrycie, a niektóre częściowo lub całkowicie w języku czamskim. W X w. ponownie więcej inskrypcji pojawia się na północy, ale już nie są powiązane z Mỹ Sơn. Pojawia się nowa stolica Indrapura w Đồng Dương. W ciągu następnych 200 lat inskrypcje są mniej więcej równomiernie rozłożone między północą a południem, po czym ilość inskrypcji znalezionych na północy maleje. Ostatnia inskrypcja w Mỹ Sơn jest datowana na 1263 r. Po roku 1456 inskrypcje Czamów przestają się pojawiać, a kroniki stają się jedynym źródłem badań historycznych.

Kroniki chińskie i wietnamskie

edytuj
 
Fragment chińskiej kroniki Ming Shilu

Zapisy na temat państw istniejących w południowowschodniej części półwyspu Indochińskiego pojawiły się w kronikach chińskich dopiero ok. III w. n.e.. Większość z nich dotyczy silnego i rozległego królestwa Funanu, położonego gdzieś w dolnym biegu Mekongu. Państwo to na początku VII w. zostało zastąpione przez państwo Czenla. Zapisy te niestety nie pozwalają na dokładne określenie położenia i identyfikację ludności tego kraju[7]. Pierwsze zapisy które przypisuje się Czampie dotyczą buntu w należącej do cesarstwa chińskiego prowincji Lin Yi i powstania tam niezależnego państwa. Z tych zapisów wynika jedynie, że Lin Yi leżało gdzieś na południe od Giao Chỉ. Późniejsze źródła wietnamskie są równie nieregularne jak chińskie i pozwalają jedynie na ogólną identyfikację miejsc i ludzi. Treść zapisów bardzo rzadko pozwala na skorelowanie opisanych faktów historycznych z faktami opisanymi w inskrypcjach[8]. Okres między XVI a XIX w. kolonialni historycy badali wyłącznie w oparciu o źródła obce, głównie kroniki wietnamskie i chińskie. Obecnie włącza się do badań historycznych również manuskrypty czamskie.

Problem nazw i lokalizacji państwa Czamów

edytuj

Nazwa Czampa (sanskr. Campāpura lub Campānagara) pojawia się w połowie VII w. i jak twierdzą współcześni badacze nie jest nazwą zaimportowaną z Indii, lecz pochodzi od nazwy Czam (Čam), którą Czamowie określali samych siebie[9]. Niestety nie udało się dotychczas określić zasięgu terytorialnego władzy poszczególnych dynastii do których przypisane są inskrypcje. I chociaż nie można wykluczyć, że te dynastie władały całym obszarem "Czampy", to nie ma dowodów na to, że była między nimi jakaś ciągłość władzy.

W kronikach chińskich, począwszy od II w. n.e. używane są różne nazwy na określenie państw leżących na terenach dzisiejszego środkowego Wietnamu. Pierwsze odnośniki dotyczą zbuntowanej prowincji Lin Yi[10]. Nazwa ta jest używana do 757 r., potem zostaje zastąpiona przez Huanwang (環王, wiet. Hoàn Vương), a po 877 r. przez nazwę Zhancheng (占城, Miasto Czamów, wiet. Chiêm Thành). W międzyczasie pojawia się też nazwa Zhanpo (占婆, Czampa), co może sugerować, że Huanwang i Zhanpo to różne kraje[11]. Po wyzwoleniu Wietnamu w odniesieniu do terytoriów położonych za południową granicą dominuje nazwa Chiêm Thành.

Biorąc to pod uwagę, właściwe odniesienie do terytorium można z pewnością przypisać jedynie tekstom pochodzącym z inskrypcji[12].

Kolonialna historia Czampy

edytuj

Historia Czampy została opracowana na początku XX w. przez francuskich archeologów i historyków kolonialnych i przedstawiona syntetycznie w fundamentalnej pracy Georges'a Maspero Królestwo Czampy[13]. Francuzi przyjęli, oparte na ówczesnej wiedzy o wędrówkach ludów, przekonanie, że austronezyjczycy byli trzecią z kolei falą ludności wędrującej przez Indochiny w kierunku południowym, wypieraną przez czwartą falę złożoną z ludności mon-khmerskiej. W wyniku tego założenia powstał obraz wielkiego, jednolitego i rozległego państwa Czamów rozciągającego się od granic Giao Chỉ (okupowanego przez Chińczyków Wietnamu), na północy, do delty Mekongu na południu.

Wydarzenia przedstawione w obu kategoriach źródeł uporządkowano według dat, a nazwy własne przyporządkowano do siebie według podobieństwa i czasu[14]. Z wykreślonej w ten sposób chronologii wynikało duże zróżnicowanie ilości historycznych zapisów w różnych okresach, dotyczących różnych terytoriów. Na podstawie dokładnej analizy powstała hipoteza, według której główny ośrodek państwa (stolica) miał być przenoszony w różne miejsca w zależności od sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej. Terytorium Czampy począwszy od X w. było stopniowo przejmowane przez Wietnamczyków. W 1471 r. Czampa została całkowicie podbita, a jej pozostałość, Panduranga podlegała administracyjnie Wietnamowi.

Na początku naszej ery, w wyniku kolonizacji[15] przeprowadzonej przez mieszkańców Indii, Azja Południowo-Wschodnia została zindianizowana. Procesowi temu uległa również Czampa. Chociaż indianizacja jest faktem, to teoria kolonizacyjna nie przetrwała próby czasu ustępując poglądowi, że było to wynikiem intensywnych podróży austronezyjskich żeglarzy i ich rozległych kontaktów nie tylko z Chinami, ale też z Indiami, a nawet Cesarstwem Rzymskim, na co są dowody zebrane w wykopaliskach Óc Eo, ’Ângkôr Borei i in. W wyniku tych kontaktów ludność regionu przyswoiła sobie kulturę, religię i struktury polityczne Indii, woląc je od sztywnych i zbiurokratyzowanych wzorów chińskich[16].

Mandala Czampa

edytuj

W wyniku ogromnego niedostatku materiałów źródłowych dużą rolę w historiografii Czampy odgrywają różnego rodzaju teorie spekulatywne. Najważniejszą z nich, popartą wynikami analizy tekstów źródłowych jest teoria, według której Czampa nie była jednolitym państwem, lecz wieloma luźno powiązanymi centrami politycznymi. Przyczyniło się do tego ukształtowanie terenu; długiego, ponad tysiąckilometrowego pasa wybrzeża oddzielonego od doliny Mekongu górami Annamskimi. Z tych gór w dość regularnych odstępach spływają prostopadle liczne i potężne rzeki. Zlewnie tych rzek oddzielone są od siebie schodzącymi do samego morza bocznymi pasmami górskimi, tworząc izolowane, żyzne enklawy doskonale nadające się do zamieszkania. W tych enklawach, w drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e. zakładali swoje osiedla przodkowie Czamów tworząc zgodnie z modelem Bronsona[17] strukturę gospodarczą obejmującą całe wybrzeże. Taka struktura pozwalała poszczególnym enklawom na utrzymanie dużej niezależności politycznej. Państwa te, powiązane ze sobą wspólną kulturą i językiem, konkurowały ze sobą, rozwijały się i upadały w rytm działania międzynarodowego handlu na morskim szlaku jedwabnym. W obliczu zagrożeń zewnętrznych mogły jednoczyć się w większą strukturę polityczną określaną jako mandala. M. Vickery, główny przedstawiciel zwolenników odrębności politycznej czamskich państewek uważa, że dotychczasowe źródła nie zawierają żadnych dowodów na jednolitość Czampy, a dokładna ich analiza wskazuje, że wiele zapisów uważanych dotychczas za odnoszące się do tych samych faktów historycznych, nie ma ze sobą nic wspólnego. Zawarte w nich opisy wydarzeń i ludzi dotyczą różnych tworów politycznych. Krytykuje również teorię mandali, uważając podziały za zbyt duże dla jej utworzenia. Zwolennicy odrębności wyrażają również pogląd, że terytoria położone w bezpośrednim sąsiedztwie Giao Chỉ, w tym także Lin Yi, były zamieszkałe przez ludność mon-khmerską, a najdalej na północ wysunięte osiedla Czamów leżały w okolicy Huế[18].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Zgodnie z obecnymi poglądami, Austronezyjczycy opuścili kontynent azjatycki przez Tajwan, a następnie przez Filipiny i Wyspy Sundajskie rozprzestrzenili się po południowej półkuli od Madagaskaru po wyspę Wielkanocną. Peter Bellwood: The origins and dispersal of agricultural communities in Southeast Asia. W: Ian Glover, Peter Bellwood, Southeast Asia. From Prehistory to History. Routledge: 2004, s. 21. ISBN 0-415-29777-X. [dostęp 2010-10-22]. (ang.).
  2. ↑ Bernard Gay: New Perspectives on the Ethnic Composition of Champa. W: Proceedings of the Seminar on Champa. 2004, s. 43. [dostęp 2012-10-08]. (ang.).
  3. ↑ Pierre-Bernard Lafont. Études cam III. Pour une réhabilitation des chroniques rédigées en cam moderne. „Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient”. 68, s. 105-111, 1980. [dostęp 2010-10-22]. (fr.). 
  4. ↑ Na terenie piątej krainy, Indrapury, położonej na północ od przełęczy Chmur nie znaleziono żadnych zabytków materialnych mających znaczenie dla historii Czamów. Michael Vickery. Champa Revised. „ARI Working Paper”. 37, 2005. [dostęp 2010-10-25]. (ang.). 
  5. ↑ Numeracja inskrypcji według: Anne-Valérie Schweyer. Chronologie des inscriptions publiées du Camp. „Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient”. 68, s. 321-344, 1999. [dostęp 2010-10-22]. (fr.). 
  6. ↑ Najstarsza z czamskich inskrypcji wykonana w imieniu króla Sri Mara. Teksty inskrypcji i tłumaczenia na angielski można znaleźć w: R. C. Majumdar: ANCIENT INDIAN COLONIES In the FAR EAST. Vol. I. CHAMPA. LAHORE: The Punjab Sanskrit Book Depot, 1927. [dostęp 2010-10-22]. (ang.).
  7. ↑ Zdaniem Vickerego, pojawienie się w VII w. n.e. inskrypcji w języku khmerskim dowodzi, że większość ludności mówiła tym językiem. Uważa on, że nawet jeśli ludność portów i wybrzeża mówiła językiem austronezyjskim, to większość w głębi kraju musiała używać języka mon-khmerskiego, gdyż tak nagła zmiana wydaje się nieprawdopodobna. Michael Vickery. Funan Reviewed : Deconstructing the Ancients. „Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient”. 90, s. 101-143, 2003. [dostęp 2010-10-22]. (ang.). 
  8. ↑ Według Vickerego nie udaje się to nawet w przypadku najlepiej znanych i zbadanych wydarzeń z XII w. związanych z królem Angkoru Dżajawarmanem VII. M. Vickery. Champa Revised
  9. ↑ M. Vickery. Champa Revised. Nazwa ta występuje w inskrypcjach pochodzących z różnych terenów, włącznie z khmerskimi.
  10. ↑ Wietnamczycy nazywali to państwo Lâm Ấp, a Chińczycy Lin Yi (林邑), co w obu przypadkach oznacza Leśną Osadę.
  11. ↑ Pojawiają się też inne nazwy, takie jak Xitu, czy Rinan, odnoszące się do położonych na terenie Indochin terytoriów zależnych, bądź też samodzielnych państw.M. Vickery. Champa Revised
  12. ↑ Zakładając (jak pisze Vickery), że nikt nie przeciągnął kamiennej steli dalej niż kilkadziesiąt kilometrów. M. Vickery. Champa Revised.
  13. ↑ Georges Maspero: Le royaume de Champa. Paris et Bruxelles: 1928. (fr.).. Na tej pracy opierali się wszyscy późniejsi historycy Indochin.
  14. ↑ Utożsamiano również imiona osób i nazwy miejsc, które nie wykazywały podobieństwa, a tylko występowały w tym samym czasie w podobnych okolicznościach. M. Vickery. Champa Revised.
  15. ↑ Określenie kolonizacja było różnie rozumiane przez historyków. O ile Majumdar uważał, że zamorskie królestwa były wynikiem ekspansji terytorialnej Hindusów, to Coedès traktował tę kolonizację, jako misję cywilizacyjną w wyniku której prymitywniejsi tubylcy przejęli religię, kulturę i formy organizacyjne państwa od bardziej rozwiniętych przybyszy. R. C. Majumdar: ANCIENT INDIAN COLONIES In the FAR EAST. Vol. I. CHAMPA. LAHORE: The Punjab Sanskrit Book Depot, 1927. [dostęp 2010-10-22]. (ang.)., George Coedès: The Indianized states of Southeast Asia. University of Hawaii Press, 1968. [dostęp 2010-10-28]. (ang.).
  16. ↑ Badania archeologiczne dowodzą ciągłości istnienia ośrodków cywilizacyjnych na tym terenie już w od IV w. p.n.e. Austronezyjscy żeglarze dominowali w tym czasie na morzach od Polinezji do Madagaskaru. Przypisywanie indianizacji osadnikom indyjskim, wbrew wynikom badań archeologicznych, jest bezzasadne. Miriam T. Stark: From Funan to Angkor: Collapse and Regeneration in Ancient Cambodia.. W: After Collapse: The Regeneration of Complex Societies, edited by G. M. Schwartz and J. J. Nichols. Tucson: University of Arizona Press, 2006, s. 144-167. [dostęp 2010-10-22]. (ang.).
  17. ↑ Według modelu Bronsona wymiana gospodarcza takich enklaw odbywała się głównie za pomocą transportu wodnego, wewnątrz rzecznego, a między enklawami morskiego. Bennet Bronson: Exchange at the Upstream and Downstream Ends: Notes toward a Functional Model of the Coastal State in Southeast Asia. W: Karl Hutterer (ed.), Economic Exchange and Social Interaction in Southeast Asia: Perpectives from Prehistory, History, and Ethnography. Ann Arbor: 1977, s. 39-52. [dostęp 2010-10-25]. (ang.).
  18. ↑ Co nie wyklucza możliwości okresowego podlegania tych terenów państwu Czamów z Amarawati. M. Vickery. Champa Revised.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Historiografia_Czampy&oldid=70185839”