Wyższe naczelne

Wyższe naczelne
	Haplorhini
	Pocock, 1918
	; Szympans
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarzędy
	3 infrarzędy (w tym 1 wymarły) – zobacz opis w tekście
	3 infrarzędy (w tym 1 wymarły) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wyższe naczelne^[2] (Haplorhini) – podrząd ssaków z rzędu naczelnych (Primates) obejmujący wyraki oraz małpokształtne, czyli szerokonose małpy Nowego Świata, wąskonose małpy Starego Świata i małpy człekokształtne. W języku polskim Haplorrhini określane są jako wyższe naczelne w odróżnieniu do niższych naczelnych z kladu lemurowych (Strepsirrhini). Haplorrhini jest taksonem monofiletycznym.

Wyższe naczelne mają pysk krótszy niż u przedstawicieli Strepsirrhini. Nozdrza nie są połączone z górną wargą. W oku występuje, nieobecny u niższych naczelnych, dołek środkowy siatkówki oka (fovea centralis), nie ma natomiast grzebienia zębowego i błony odblaskowej (tapetum lucidum). Większość prowadzi dzienny tryb życia – wyjątek stanowią ponocnice. Samice rodzą zwykle jedno młode, które przez długi czas jest zależne od matki.

Systematyka

Etymologia

Haplorhini: gr. ἁπλοος haploos ‘prosty’^[3]; ῥις rhis, ῥινος rhinos ‘nos, pysk’^[4].

Podział systematyczny

Do podrzędu należą następujące współcześnie występujące infrarzędy^[2]^[5]^[6]^[7]:

Tarsiiformes Gregory, 1915 – wyrakokształtne
Simiiformes Haeckel, 1866 – małpokształtne

Haplorrhini

Tarsiiformes

Simiiformes

Platyrrhini

Catarrhini

	Cercopithecoidea

	Hominoidea

Opisano również infrarząd wymarły^[8]:

Eosimiiformes Chaimanee, Chavasseau, Beard, Aung Aung Khyaw, Aung Naing Soe, Chit Sein, Lazzari, Marivaux, Marandat, Myat Swe, Rugbumrung, Thit Lwin, Valentin, Zin Maung Maung Thein & Jaeger, 2012

Rodzaje wymarłe o niepewnej pozycji systematycznej i nie sklasyfikowane w żadnym z powyższych infrarzędów:

Amamria Marivaux, Essid, Marzougui, Khayati Ammar, Adnet, Marandat, Merzeraud, Ramdarshan, Tabuce, Vianey-Liaud & Yans, 2014^[9] – jednym przedstawicielem był Amamria tunisiensis Marivaux, Essid, Marzougui, Khayati Ammar, Adnet, Marandat, Merzeraud, Ramdarshan, Tabuce, Vianey-Liaud & Yans, 2014
Aseanpithecus Jaeger, Chavasseau, Lazzari, Aung Naing Soe, Chit Sein, Le Maître, Hla Shwe & Chaimanee, 2019^[10] – jednym przedstawicielem był Aseanpithecus myanmarensis Jaeger, Chavasseau, Lazzari, Aung Naing Soe, Chit Sein, Le Maître, Hla Shwe & Chaimanee, 2019
Bugtipithecus Marivaux, Antoine, Baqri, Benammi, Chaimanee, Crochet, Franceschi, Iqbal, Jaeger, Métais, Roohi & Welcomme, 2005^[11] – jednym przedstawicielem był Bugtipithecus inexpectans Marivaux, Antoine, Baqri, Benammi, Chaimanee, Crochet, Franceschi, Iqbal, Jaeger, Métais, Roohi & Welcomme, 2005

Przypisy

↑ R.I. Pocock. On the External Characters of the Lemurs and of Tarsius. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1918 (1), s. 1918, 53. (ang.).
↑ ^a ^b Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 35. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 116.
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 221.
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
↑ C.J. Burgin: Introduction. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 22. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 26. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ Y. Chaimanee,, O. Chavasseau, K.Ch. Beard, Aung Aung Khyaw, Aung Naing Soe, Chit Sein, V. Lazzari, L. Marivaux, B. Marandat, Myat Swe, M. Rugbumrung, Thit Lwin, X. Valentin, Zin Maung Maung Thein & J.-J. Jaeger. Late Middle Eocene primate from Myanmar and the initial anthropoid colonization of Africa. „Proceedings of the National Academy of Sciences”. 109 (26), s. 10294, 2012. DOI: 10.1073/pnas.1200644109. (ang.).
↑ L. Marivaux,, E.M. Essid, W. Marzougui, H. Khayati Ammar, S. Adnet, B. Marandat, G. Merzeraud, A. Ramdarshan, R. Tabuce, M. Vianey-Liaud & J. Yans. A morphological intermediate between eosimiiform and simiiform primates from the late middle Eocene of Tunisia: Macroevolutionary and paleobiogeographic implications of early anthropoids. „American Journal of Physical Anthropology”. 154 (3), s. 390, 2014. DOI: 10.1002/ajpa.22523. (ang.).
↑ J.-J. Jaeger, O. Chavasseau, V. Lazzari, Aung Naing Soe, Chit Sein, A. Le Maître, Hla Shwe & Y. Chaimanee. New Eocene primate from Myanmar shares dental characters with African Eocene crown anthropoids. „Nature Communications”. 10 (1), s. 1, 2019. DOI: 10.1038/s41467-019-11295-6. (ang.).
↑ L. Marivaux, P. Antoine, S.R.H. Baqri, M. Benammi, Y. Chaimanee, J. Crochet, D. de Franceschi, N. Iqbal, J.-J, Jaeger, G. Métais, G. Roohi & J.-L. Welcomme. Anthropoid primates from the Oligocene of Pakistan (Bugti Hills): Data on early anthropoid evolution and biogeography. „Proceedings of the National Academy of Sciences”. 102 (24), s. 8436, 2005. DOI: 10.1073/pnas.0503469102. (ang.).

Bibliografia

E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 3 (Revised second printing). Springfield: Charles C. Thomas, 1959, s. 1–316. (ang.).
Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4.
Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Haplorrhini. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 27 grudnia 2008]

Zobacz też

systematyka ssaków

[poc-1] R.I. Pocock. On the External Characters of the Lemurs and of Tarsius. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1918 (1), s. 1918, 53. (ang.).

[miiz-2] Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 35. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=156_116]-3] Jaeger 1959 ↓, s. 116.

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=261_221]-4] Jaeger 1959 ↓, s. 221.

[mdd-5] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).

[amw-6] C.J. Burgin: Introduction. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 22. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[icmw-7] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 26. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[cha&inni-8] Y. Chaimanee,, O. Chavasseau, K.Ch. Beard, Aung Aung Khyaw, Aung Naing Soe, Chit Sein, V. Lazzari, L. Marivaux, B. Marandat, Myat Swe, M. Rugbumrung, Thit Lwin, X. Valentin, Zin Maung Maung Thein & J.-J. Jaeger. Late Middle Eocene primate from Myanmar and the initial anthropoid colonization of Africa. „Proceedings of the National Academy of Sciences”. 109 (26), s. 10294, 2012. DOI: 10.1073/pnas.1200644109. (ang.).

[mar&inni14-9] L. Marivaux,, E.M. Essid, W. Marzougui, H. Khayati Ammar, S. Adnet, B. Marandat, G. Merzeraud, A. Ramdarshan, R. Tabuce, M. Vianey-Liaud & J. Yans. A morphological intermediate between eosimiiform and simiiform primates from the late middle Eocene of Tunisia: Macroevolutionary and paleobiogeographic implications of early anthropoids. „American Journal of Physical Anthropology”. 154 (3), s. 390, 2014. DOI: 10.1002/ajpa.22523. (ang.).

[jae&inni-10] J.-J. Jaeger, O. Chavasseau, V. Lazzari, Aung Naing Soe, Chit Sein, A. Le Maître, Hla Shwe & Y. Chaimanee. New Eocene primate from Myanmar shares dental characters with African Eocene crown anthropoids. „Nature Communications”. 10 (1), s. 1, 2019. DOI: 10.1038/s41467-019-11295-6. (ang.).

[mar&inni05-11] L. Marivaux, P. Antoine, S.R.H. Baqri, M. Benammi, Y. Chaimanee, J. Crochet, D. de Franceschi, N. Iqbal, J.-J, Jaeger, G. Métais, G. Roohi & J.-L. Welcomme. Anthropoid primates from the Oligocene of Pakistan (Bugti Hills): Data on early anthropoid evolution and biogeography. „Proceedings of the National Academy of Sciences”. 102 (24), s. 8436, 2005. DOI: 10.1073/pnas.0503469102. (ang.).

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]