Wikipedia

HMS Havock (1936)

HMS Havock – brytyjski niszczyciel z okresu II wojny światowej, należący do typu H. Nosił numer burtowy H43. W latach 1937−1939 operował na Morzu Śródziemnym, patrolując między innymi wybrzeża hiszpańskie. Tuż przed wybuchem wojny został przesunięty na Atlantyk, zaś w 1940 roku wszedł w skład Home Fleet. Wziął udział w kampanii norweskiej, by już w maju 1940 roku powrócić na Morze Śródziemne. Przez następne dwa lata był aktywnie wykorzystywany na tym akwenie. Został wysadzony przez własną załogę 6 kwietnia 1942 roku, po wejściu na mieliznę u wybrzeży Tunezji.

HMS Havock
Ilustracja
Okręt bliźniaczy HMS „Haste”
Klasa

niszczyciel

Typ

H

Historia
Stocznia

W. Denny & Brothers, Dumbarton Szkocja

Położenie stępki

15 maja 1935

Wodowanie

7 lipca 1936

 Royal Navy
Wejście do służby

18 stycznia 1937

Los okrętu

zniszczony po wejściu na mieliznę 6 kwietnia 1942

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

standardowa: 1340 ts
pełna: 1859 ts

Długość

98,5 m

Szerokość

10,1 m

Zanurzenie

3,8 m

Napęd
3 kotły, 2 turbiny Parsonsa, 2 śruby, 34 000 shp
Prędkość

36 węzłów

Zasięg

5530 Mm przy 15 w.

Uzbrojenie
4 działa kal. 120 mm (4 x I)
8 wkm plot. kal. 12,7 mm (2 x IV)
8 wyrzutni torped kal. 533 mm (2 x IV)
bomby głębinowe
Załoga

145 oficerów i marynarzy

Budowa

edytuj

„Havock” powstał w ramach programu rozbudowy floty na rok 1934 jako jedna z jednostek typu H, kolejnego w długiej linii rozwojowej brytyjskich okrętów tej klasy, zbiorczo określanych mianem typów A-I[1]. Stępkę pod budowę niszczyciela położono w stoczni W. Denny & Brothers (znanej w skrócie jako Denny) w Dumbarton w Szkocji 15 maja 1935 roku. Wodowanie odbyło się 7 lipca 1936 roku, zaś przyjęcie do służby 18 stycznia 1937 roku. Był szóstym okrętem Royal Navy noszącym tę nazwę[2]. Całkowity koszt budowy niszczyciela wyniósł 248 470 funtów[1]. Otrzymał numer burtowy (pennant number) H43[3].

Opis konstrukcji

edytuj
Osobny artykuł: Niszczyciele typu G/H.

„Havock” miał charakterystyczną dla niszczycieli z okresu przed II wojną światową konstrukcję kadłuba, z wzniesioną dziobówką i uskokiem na wysokości masztu przedniego[4]. Przy wyporności standardowej 1340 ton angielskich (ts) i pełnej 1859 ts miał długość całkowitą 98,5 m, szerokość maksymalną 10,1 m oraz średnie zanurzenie 3,8 m[5]. Napęd stanowiły dwie turbiny parowe systemu Parsonsa(inne języki) o łącznej mocy 34 000 shp. Parę do turbin dostarczały trzy kotły typu Admiralicji, umieszczone w dwóch kotłowniach. Spaliny były odprowadzane przez dwa kominy. Prędkość maksymalna niszczyciela wynosiła 36 węzłów[4], zasięg 5530 mil morskich przy prędkości ekonomicznej 15 węzłów[5].

Główne uzbrojenie artyleryjskie okrętu stanowiły cztery działa QF 4,7 inch Mark IX kal. 120 mm, rozmieszczone po dwa na dziobie i rufie, w superpozycji. Do obrony przeciwlotniczej przeznaczono dwa poczwórnie sprzężone wielkokalibrowe karabiny maszynowe Vickers kal. 12,7 mm. Na śródokręciu niszczyciel posiadał dwie poczwórne wyrzutnie torpedowe kal. 533 mm[4]. Dla zwalczania okrętów podwodnych przewidziano dwa miotacze i zrzutnię bomb głębinowych na rufie, z zapasem 20 ładunków[5].

Wobec wczesnej utraty okrętu nie przeszedł on nigdy głębszej modyfikacji uzbrojenia, której poddawane były jednostki przeznaczone do służby eskortowej[6]. Około wiosny 1940 roku, podobnie jak na innych brytyjskich niszczycielach, zamieniono na nim drugi poczwórny aparat torpedowy na działo przeciwlotnicze kal. 76 mm. W 1941 roku dodano dwa działka przeciwlotnicze Oerlikon kal. 20 mm na skrzydłach nadbudówki dziobowej i zamontowano radar typu 286 na maszcie oraz radionamiernik MF/DF. W 1942 roku zamieniono mało skuteczne dwa poczwórne wkm-y na śródokręciu na pojedyncze działka 20 mm Oerlikon[7].

Etatowa załoga niszczyciela po wejściu do służby wynosiła 145 oficerów i marynarzy[4].

Służba przed wybuchem II wojny światowej

edytuj

Po wejściu do służby, „Havock” został przydzielony do 2. Flotylli Niszczycieli (2nd Destroyer Flotilla) i skierowany na Morze Śródziemne, gdzie odbywał patrole zgodnie z brytyjską polityką nieingerencji w czasie wojny domowej w Hiszpanii[8][9]. 13 marca 1937 roku wraz z „Gypsy” był nieskutecznie bombardowany w rejonie Majorki przez samoloty frankistowskie[10]. W nocy z 31 sierpnia na 1 września 1937 roku „Havock” został zaatakowany torpedą przez niezidentyfikowany okręt podwodny, lecz torpeda chybiła[11]. W odpowiedzi niszczyciel zaatakował okręt podwodny bombami głębinowymi (na takie działania przeciwko „pirackim” okrętom podwodnym zezwoliła Admiralicja 17 sierpnia), ale uciekł on z nieznacznymi uszkodzeniami[12]. Dopiero po zakończeniu II wojny światowej i ujawnieniu włoskich archiwów okazało się, że napastnikiem był włoski „Iride” pod dowództwem księcia Junio Valerio Borghese, wypożyczony marynarce frankistowskiej (wraz z załogą) w ramach pomocy wojskowej[11]. W sierpniu 1939 roku „Havock” został wysłany do Wielkiej Brytanii na krótki remont w Sheerness[8].

II wojna światowa

edytuj

W dniu przystąpienia Wielkiej Brytanii do działań wojennych 3 września 1939 roku, „Havock” przebywał na Atlantyku w drodze do Freetown, gdzie dołączył do Force K, zespołu okrętów patrolujących ocean w poszukiwaniu niemieckich rajderów i łamaczy blokady. W listopadzie 1939 roku został odesłany do kraju w celu przeprowadzenia kolejnego przeglądu stoczniowego. Po jego zakończeniu i odbyciu prób morskich niszczyciel został przydzielony do Home Fleet i przebazowany do Scapa Flow, wchodząc ponownie 27 marca 1940 roku w skład 2. Flotylli, dowodzonej przez komandora Bernarda Warburton-Lee[8]. Jego dowódcą był wówczas komandor podporucznik (Lieutenant Commander) Rafe Edward Courage[13].

I bitwa pod Narwikiem

edytuj
Osobny artykuł: Bitwy morskie pod Narwikiem.

5 kwietnia 1940 roku 2. Flotylla z HMS „Havock” wyszła z bazy jako eskorta sił mających za zadanie postawienie min na trasach przewozu rudy żelaza z portów norweskich do III Rzeszy (operacja Wilfred)[14]. Operacja ta zbiegła się z niemiecką inwazją na Norwegię. Do fiordu Ofot, w głębi którego znajduje się Narwik, wpłynął zespół dziesięciu niszczycieli Kriegsmarine z desantem na pokładach. Niemieccy żołnierze zajęli port i miasto. W tym czasie 2. Flotylla, nie mając informacji o faktycznej sytuacji, zajęła pozycję u wejścia do fiordu[15].

10 kwietnia nad ranem komandor Warburton-Lee wprowadził swoje okręty do fiordu Ofot. Korzystając ze słabej widoczności doprowadził je niezauważone aż do portu w Narwiku, gdzie zastał Niemców pobierających paliwo ze zbiornikowca „Jan Wellem”. Jako pierwszy, korzystając z zaskoczenia, otworzył ogień flagowy „Hardy”, którego torpedy trafiły w niemiecki „Wilhelm Heidkamp”. Kolejno do walki weszły „Hunter” i „Havock”. Celna salwa torpedowa wystrzelona najprawdopodobniej z tego ostatniego zatopiła kolejny niemiecki okręt „Anton Schmitt”. W starciu tym uszkodzone zostały także „Hermann Künne”, „Diether von Roeder” i „Hans Lüdemann” oraz statki stojące w porcie[16].

Przewaga zespołu niemieckiego uwidoczniła się w drugiej fazie bitwy, kiedy atakujące ponownie niszczyciele brytyjskie dostały się pod ogień wszystkich sprawnych jednostek przeciwnika. Celny pocisk trafił w mostek flagowego okrętu 2. Flotylli, zabijając lub raniąc większość znajdujących się tam osób, w tym jej dowódcę. „Hardy” rozbił się o brzeg, wielokrotnie trafiony „Hunter” zatonął, zaś uszkodzony „Hotspur” wycofał się, osłaniany przez „Hostile” i „Havocka”[13]. W drodze powrotnej brytyjskie niszczyciele były atakowane przez dwa U-Booty: U-25 i U-51, lecz ich torpedy bądź okazały się niecelne, bądź zawiodły w nich zapalniki magnetyczne[17].

Powracające do fiordu Skjael niszczyciele napotkały w morzu niemiecki zaopatrzeniowiec „Rauenfels”, wiozący amunicję dla walczących w okolicy Narwiku oddziałów niemieckich. Po ucieczce załogi został on zatopiony ogniem artyleryjskim[18]. „Havock” pozostawał na wodach norweskich do początku maja 1940 roku (osłaniając m.in. pancernik „Warspite” podczas bombardowania wojsk niemieckich w Narwiku 24 kwietnia), następnie, wobec niemieckiej agresji na zachodzie Europy, został przebazowany na południe, podlegając Nore Command. 10 maja wraz z dwoma bliźniaczymi niszczycielami, ostrzeliwał wojska niemieckie w rejonie lotniska Waalhaven. Później prowadził akcję ratowniczą rozbitków zatopionego promu „Prinses Juliana”, których wysadził na ląd w Hoek van Holland[8]. 16 maja, wobec coraz wyraźniejszej możliwości włączenia się Włoch do walk po stronie III Rzeszy, „Havock” został przebazowany na Morze Śródziemne, aby wzmocnić tamtejsze siły eskortowe[2].

Bitwa koło przylądka Spatha

edytuj
Osobny artykuł: Bitwa koło przylądka Spatha.

19 lipca 1940 roku w okolicy przylądka Spatha na północno-zachodnim wybrzeżu Krety miało miejsce starcie dwóch włoskich krążowników lekkich: „Giovanni delle Bande Nere” i „Bartolomeo Colleoni”, usiłujących przedostać się na wyspę Leros w archipelagu Dodekanezu z australijskim „Sydney”, osłanianym przez pięć brytyjskich niszczycieli, w tym „Havocka”[19]. Pociski z „Sydneya” uszkodziły i unieruchomiły „Bartolomeo Colleoni”, który został następnie zatopiony torpedami jednostek osłony. Drugi włoski krążownik zdołał uciec, wykorzystując przewagę prędkości[20]. „Havock” wziął następnie udział w ratowaniu ocalałych marynarzy włoskich, z których ogółem 525 zostało podjętych na pokłady brytyjskich okrętów i przewiezionych do Aleksandrii (zginęło 121 Włochów, a dowódca „Bartolomeo Colleoni”, komandor Umberto Novaro, zmarł następnego dnia od odniesionych ran i został pochowany z honorami wojskowymi na cmentarzu w Aleksandrii)[21]. W drodze powrotnej „Havock” został zaatakowany i uszkodzony przez włoskie samoloty[2].

Działania eskortowe

edytuj

2 października 1940 roku „Havock”, działając wspólnie z bliźniaczym niszczycielem „Hasty”, zaatakował u wybrzeży afrykańskich na północ od Sidi Barrani włoski okręt podwodny „Berillo(inne języki)”. Uszkodzony wybuchami bomb głębinowych przeciwnik został zmuszony do wynurzenia i zatopiony ogniem artyleryjskim, zaś 47 członków jego załogi uratowanych i wziętych do niewoli[2][22].

W listopadzie 1940 roku niszczyciel wciąż wypełniał zadania eskortowe. Stanowił m.in. osłonę dla lotniskowca „Illustrious” podczas operacji Judgement, kiedy w nalocie samolotów pokładowych na bazę w Tarencie nocą z 11 na 12 listopada uszkodzono trzy włoskie pancerniki[23]. W ostatnich dniach listopada niszczyciel wziął udział w operacji Collar, jako okręt osłony sił głównych Floty Śródziemnomorskiej. 23 grudnia 1940 roku zderzył się z pancernikiem „Valiant”, uszkadzając dziób i został odesłany na Maltę, na remont połączony z modernizacją uzbrojenia. Po naprawie i zakończeniu prób morskich w lutym 1941 roku niszczyciel powrócił do pełnienia służby eskortowej[2], z nowym dowódcą, którym został Geoffrey Robert Gordon Watkins[24].

Bitwa koło przylądka Matapan

edytuj
Osobny artykuł: Bitwa u przylądka Matapan (1941).

Wieczorem 27 marca 1941 roku, po otrzymaniu wiadomości o zaobserwowanym silnym zespole włoskim płynącym w stronę Krety, z bazy w Aleksandrii wyszły w morze okręty Floty Śródziemnomorskiej pod dowództwem admirała Cunninghama. „Havock” stanowił część 10. Flotylli Niszczycieli wchodzącej w skład osłony sił głównych: pancerników „Warspite”, „Valiant” i „Barham” oraz lotniskowca „Formidable”[25]. W ciągu dnia 28 marca lotnictwo brytyjskie uszkodziło pancernik „Vittorio Veneto” i krążownik „Pola”. W nocy, korzystając ze wskazań radaru, okręty Royal Navy zatopiły ogniem artyleryjskim i torpedami trzy włoskie krążowniki ciężkie: „Fiume”, „Zara” i uszkodzony wcześniej „Pola”. „Havock” wraz z pozostałymi okrętami eskorty był zaangażowany w odpieranie ataku torpedowego nieprzyjacielskich niszczycieli i przyczynił się bezpośrednio do zatopienia dwóch jednostek: „Alfieri” i „Carducci” (typu Poeti)[26].

Dalsza działalność na Morzu Śródziemnym

edytuj

Po bitwie koło przylądka Matapan „Havock” powrócił do zadań eskortowych. W kwietniu 1941 roku, wraz z głównymi siłami Floty Śródziemnomorskiej uczestniczył w osłonie konwoju na Maltę oraz w bombardowaniu Trypolisu, zaś pod koniec miesiąca wspierał ewakuację wojsk brytyjskich z Grecji[27]. W drugiej połowie maja niszczyciel brał udział w obronie Krety. 23 maja, niedaleko Heraklionu, został zaatakowany i uszkodzony przez samoloty Luftwaffe, tracąc 15 zabitych i 10 rannych członków załogi. Po krótkim remoncie w Aleksandrii „Havock” powrócił do służby eskortowej w rejonie Tobruku[2].

W październiku niszczyciel znów znalazł się w stoczni w Aleksandrii, tym razem w związku z remontem urządzeń napędowych. Powrócił do linii dopiero 4 grudnia 1941 roku. 15 grudnia wyszedł w morze w składzie zespołu floty (trzy krążowniki i osiem niszczycieli) pod dowództwem kontradmirała Philipa Viana. Okręty Royal Navy osłaniały transportowiec „Breconshire” płynący na Maltę[2]. 17 grudnia starły się z siłami włoskimi osłaniającymi konwój do Trypolisu i Bengazi. Pomimo przewagi ogniowej Włochów, kontradmirał Vian nakazał towarzyszącym niszczycielom postawienie zasłony dymnej i przeprowadzenie ataku torpedowego. Po kilkuminutowej wymianie ognia, nazwanej I bitwą pod Syrtą, Włosi, mając na uwadze bezpieczeństwo własnego konwoju i zapadające ciemności, zdecydowali się oderwać od przeciwnika[28]. Następnego dnia zadanie ochrony transportowca przejęły okręty bazujące na Malcie, zaś „Havock” dołączył do sił lekkich usiłujących przechwycić włoski konwój u wybrzeży afrykańskich. Akcja ta skończyła się tragicznie dla Brytyjczyków: po wejściu na włoskie pole minowe zatonął krążownik „Neptune”, a usiłujący ratować jego załogę niszczyciel „Kandahar” oraz krążowniki „Aurora” i „Penelope” odniosły uszkodzenia. „Kandahar” został następnego dnia zatopiony przez przysłany mu na ratunek niszczyciel „Jaguar”[29]. „Havock” szczęśliwie uniknął wejścia na miny i powrócił na Maltę, gdzie został uszkodzony w czasie nalotu[2].

5 stycznia 1942 roku „Havock” opuścił Maltę, eskortując pusty transportowiec „Breconshire” w drodze powrotnej do Aleksandrii. W połowie miesiąca powrócił na wyspę jako część sił eskortowych konwoju MW-8 (operacja MF-3). Podobną operację o kryptonimie MF-5 przeprowadziła Royal Navy w połowie lutego 1942 roku i znów w skład eskorty wchodził „Havock”. Jednak tym razem, wobec zatopienia lub uszkodzenia wszystkich statków konwoju, okręty brytyjskie powróciły do Aleksandrii nie wykonawszy zadania[30].

Kolejną akcją, w której uczestniczył, był rajd zespołu Philipa Viana, tzw. Force B, przeciwko żegludze nieprzyjacielskiej, który miał jednocześnie stanowić osłonę dla przebazowywanego z Malty krążownika „Cleopatra”, w dniach od 9 do 11 marca 1942 roku. Zakończył się on utratą okrętu flagowego kontradmirała Viana, krążownika „Naiad”, storpedowanego 11 marca niedaleki Sidi Barrani przez U-565[31]. Już w dwa dni później Force B zostały wysłane w stronę wyspy Rodos, gdzie rankiem 15 marca zbombardowane zostały z morza instalacje i obiekty wojskowe[32].

II bitwa pod Syrtą

edytuj
Osobny artykuł: II bitwa pod Syrtą.

20 marca 1942 roku Royal Navy rozpoczęła kolejną operację konwojową z Aleksandrii na Maltę. W skład konwoju MW-10 wchodziły cztery transportowce, eskortowane przez krążownik przeciwlotniczy „Carlisle” i sześć niszczycieli 22. Flotylli, w skład której wchodził także „Havock”. Jednocześnie siedem niszczycieli eskortowych 5. Flotylli (jeden z nich, „Heythrop”, został tego samego dnia storpedowany przez U-652) miało przeprowadzić akcję przeciwko okrętom podwodnym u wybrzeży afrykańskich, a następnie dołączyć do konwoju[31]. 21 marca do eskorty dołączyły jeszcze trzy krążowniki lekkie i cztery niszczyciele pod dowództwem kontradmirała Viana, który objął dowództwo nad całością operacji, a następnego dnia krążownik „Penelope” i jeden niszczyciel z Malty[33].

Już 21 marca konwój został wykryty przez Włochów. Dla jego zniszczenia został wysłany w morze silny zespół okrętów Regia Marina z pancernikiem „Littorio” jako okrętem flagowym admirała Angelo Iachino. Do starcia doszło 22 marca po południu. W trakcie wykonywania ataku torpedowego na okręty włoskie „Havock” został trafiony pociskiem kal. 381 mm z „Littorio”, który spowodował zalanie kotłowni i czasowe unieruchomienie okrętu[34] oraz śmierć siedmiu ludzi[35]. Po uruchomieniu maszynowni przez załogę, uszkodzony niszczyciel został odesłany do stoczni remontowej na Maltę[2].

Utrata okrętu

edytuj

Na Malcie „Havock” został niezwłocznie wprowadzony do suchego doku dla dokonania niezbędnych napraw. Podczas nalotu w dniu 3 kwietnia 1942 roku niszczyciel został uszkodzony pobliskim wybuchem bomby[36]. W tym czasie dowódca Floty Śródziemnomorskiej, admirał Cunningham, podjął decyzję o przebazowaniu wszystkich niezdolnych do walki okrętów z Malty do Gibraltaru. Pierwszą jednostką, która opuściła Maltę dla uniknięcia kolejnych uszkodzeń, był właśnie „Havock”[37].

Niszczyciel wyszedł z portu w La Valetta wieczorem 5 kwietnia 1942 roku. Rankiem następnego dnia wszedł jednak na mulistą mieliznę u wybrzeży Tunezji, w rejonie latarni Keleba[22]. Ponieważ próby zejścia z mielizny nie przyniosły rezultatu, załoga zdecydowała się wysadzić okręt i przepłynąć na brzeg[36]. W trakcie opuszczania okrętu miał miejsce jeden wypadek śmiertelny[38]. Jeszcze tego samego dnia opuszczoną jednostkę storpedował włoski okręt podwodny „Aradam(inne języki)”[39] (inne źródło stwierdza, że zdarzenia tego nie można potwierdzić[2]). Jürgen Rohwer podaje, że 8 kwietnia wrak okrętu został spenetrowany przez Włochów, którzy odnaleźli tajne dokumenty[39]. Pozostałości okrętu pozostawały na miejscu katastrofy przez kilka następnych lat, aż do zniszczenia ich przez sztormy[36].

Załoga niszczyciela po wydostaniu się na brzeg została internowana przez lokalne władze francuskie podległe rządowi Vichy i oswobodzona po zajęciu tych terenów przez aliantów pod koniec 1942 roku[22].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b English 1993 ↓, s. 102.
  2. ↑ a b c d e f g h i j Geoffrey B. Mason: HMS Havock – H-class Destroyer. [dostęp 2010-08-31].
  3. ↑ Steve Bush, Ben Warlow: Pendant Numbers of the Royal Navy: A Complete History of the Allocation of Pendant Numbers to Royal Navy Warships & Auxiliaries. Seaforth Publishing, 2021, s. 1183 (ebook). ISBN 978-1-5267-9381-2. (ang.).
  4. ↑ a b c d Gardiner i Chesneau 1980 ↓, s. 39.
  5. ↑ a b c Britanskije esmincy w boju. Czast 2 [Британские эсминцы в бою. Часть 2]. M.E. Morozow (red.). Moskwa: 1997, s. 18, seria: Rietrospektiwa wojny na morie. nr 2(13). ISBN 5-88711-052-X. (ros.).
  6. ↑ English 1993 ↓, s. 141.
  7. ↑ Britanskije esmincy w boju. Czast 3 [Британские эсминцы в бою. Часть 2]. M.E. Morozow (red.). Moskwa: 1997, s. 20, seria: Rietrospektiwa wojny na morie. nr 6(17). ISBN 5-88711-054-6. (ros.).
  8. ↑ a b c d English 1993 ↓, s. 105.
  9. ↑ Dyskant 1983 ↓, s. 325–326.
  10. ↑ Dyskant 1983 ↓, s. 331.
  11. ↑ a b Dyskant 1983 ↓, s. 334.
  12. ↑ Gardiner i Chesneau 1980 ↓, s. 280.
  13. ↑ a b Rafał M. Kaczmarek. Pierwsza bitwa niszczycieli: Narwik 1940. „Morze, Statki i Okręty”. Nr specjalny 4 (2/2009). s. 20, 24-26. ISSN 1426-529X. 
  14. ↑ Lipiński 1995 ↓, s. 61.
  15. ↑ Perepeczko 1999 ↓, s. 258.
  16. ↑ Lipiński 1995 ↓, s. 65.
  17. ↑ Owen Gault. Narvik: The Battle that Altered the Outcome of World War Two. „Sea Classics”. Vol. 42, No. 9 (wrzesień 2009). s. 18–25, 58–61. ISSN 0048-9867. 
  18. ↑ Perepeczko 1999 ↓, s. 264.
  19. ↑ Lipiński 1995 ↓, s. 88.
  20. ↑ Perepeczko 1999 ↓, s. 484–485.
  21. ↑ Cristiano D’Adamo: Action off Cape Spada. [dostęp 2010-08-31].
  22. ↑ a b c English 1993 ↓, s. 106.
  23. ↑ Andrzej Jaskuła. Atak na Tarent 11/12 listopada 1940 roku. „Morza, Statki i Okręty”. 5/2001. ISSN 1426-529X. 
  24. ↑ Geoffrey Robert Gordon Watkins DSO, DSC, RN. Guðmundur Helgason: uboat.net. [dostęp 2011-09-13].
  25. ↑ Jürgen Rohwer, Gerhard Hümmelchen: Chronik des Seekrieges 1939–1945. [dostęp 2010-08-31].
  26. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 116–117.
  27. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 126–132.
  28. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 408–412.
  29. ↑ Campaign Summaries of World War 2: British Navy in the Mediterranean, including Malta Convoys. Part 2 of 4. [dostęp 2010-08-31].
  30. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 555–556.
  31. ↑ a b Jürgen Rohwer, Gerhard Hümmelchen: Chronik des Seekrieges 1939–1945. [dostęp 2010-08-31].
  32. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 563.
  33. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 563–564.
  34. ↑ The 2nd Battle of the Sirte. [dostęp 2010-08-31].
  35. ↑ Don Kindell: Casualty Lists of the Royal Navy and Dominion Navies, World War 2. [dostęp 2012-07-24].
  36. ↑ a b c Joseph Caruana. Zatopienia: niszczyciele na Malcie. „Okręty Wojenne”. 41 (6/2000). ISSN 1231-014X. 
  37. ↑ Lipiński 1995 ↓, s. 219.
  38. ↑ Don Kindell: Casualty Lists of the Royal Navy and Dominion Navies, World War 2. [dostęp 2012-07-24].
  39. ↑ a b Jürgen Rohwer, Gerhard Hümmelchen: Chronik des Seekrieges 1939–1945. [dostęp 2010-08-31].

Bibliografia

edytuj
  • Józef W. Dyskant: Konflikty i zbrojenia morskie 1918–1939. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1983. ISBN 83-215-3243-8.
  • John English: Amazon to Ivanhoe. British Standard Destroyers of the 1930s. Kendal: World Ship Society, 1993. ISBN 0-905617-64-9.
  • Robert Gardiner, Roger Chesneau (red.): Conway’s all the World’s Fighting Ships 1922-1946. London: Conway Maritime Press, 1980. ISBN 0-85177-146-7.
  • Jerzy Lipiński: Druga wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1995. ISBN 83-902554-7-2.
  • Andrzej Perepeczko: Burza nad Atlantykiem. Tom I. Warszawa: Lampart, 1999. ISBN 83-86776-45-5.
  • Andrzej Perepeczko: Burza nad Atlantykiem. Tom II. Warszawa: Lampart, 2000. ISBN 83-86776-57-9.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=HMS_Havock_(1936)&oldid=74259200”