Gubernator Prus
Gubernator Prus, namiestnik Prus, wielkorządca Prus – epizodyczny urząd istniejący w latach 1454-1467, utworzony w związku z inkorporacją państwa zakonu krzyżackiego do Królestwa Polskiego.
W akcie inkorporacyjnym z 6 marca 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk przewidział ustanowienie swojego namiestnika dla przyłączonych do Korony ziem: Także ponieważ musimy często dojeżdżać dla dobrego prowadzenia spraw w różne i odległe od ziem wspomnianych (Prus) miejsca państw naszych, aby więc z powodu naszej nieobecności ziemie te nie uległy jakimkolwiek niebezpieczeństwom lub zagrożeniu, mianujemy szlachetnych i uzdatnionych mężów dla ich obrony i zarządu[1]. W oryginalnym łacińskim tekście fragment obrony i zarządu brzmi tuicione et gubernacione[2], stąd najczęściej używana była nazwa gubernator, z treści dokumentu wynika jednak, że urząd ten był najbardziej zbliżony znaczeniem do namiestnika, zastępującego króla podczas nieobecności władcy w prowincji[3][4], a nazwany na wzór czeski czy węgierski gubernatorem[4]. W dokumentach w języku niemieckim osoba ta występuje później jako Haupt des Landes[5]. Namiestnik miał być mianowany według upodobania naszej woli, a za radą radców wymienionych ziem[1].
Urząd ten był wynikiem negocjacji prowadzonych z poselstwem pruskim dotyczących warunków, na jakich miało nastąpić przejęcie władzy przez Polskę na obszarze państwa zakonnego[6]. Prusacy przy okazji zmiany władcy zmierzali do uzyskania dodatkowych przywilejów i zachowania odrębności swojej prowincji. Według Karola Górskiego odgrywały również rolę osobiste ambicje Jana Bażyńskiego, przywódcy Związku Pruskiego, stojącego na czele wielkiego poselstwa wnoszącego o przyłączenie państwa zakonnego do Polski, który: zażądał najwyższej godności, gubernatora. Chciał być regentem[7]. Jego to właśnie 9 marca król mianował gubernatorem.
Pomimo rozbieżności co do koncepcji organizacji Prus i ich miejsca w Koronie, co do których spór musiał być zresztą odłożony przez trwającą wojnę z zakonem i brak kontroli nad całym włączonym terytorium, współpraca Bażyńskiego z królem przebiegała pomyślnie. Kazimierz IV działał przez swojego namiestnika, a ten sprawował w jego imieniu władztwo wojskowe, kierując toczącą się wojną[8] i cywilne (potwierdzał np. nawet nadania królewskie)[7]. Bażyński rezydował głównie w Elblągu, a po wykupieniu w 1457 r. Malborka przeniósł się do niego.
Sytuację i znaczenie urzędu zmieniła śmierć Jana Bażyńskiego w 1459 r. Król mianował gubernatorem, zgodnie z intencją stanów pruskich, Ścibora Bażyńskiego, najmniej uzdolnionego z pozostałych braci, ale będącego najbliżej Jana[9]. Stosunki nowego namiestnika z królem nie układały się dobrze. Ścibor nie miał zdolności brata i czuł się przede wszystkim reprezentantem stanów pruskich. Król pomijał swojego namiestnika w zarządzaniu sprawami prowincji, na co ten drażliwie reagował[10].
Zaraz po wojnie Kazimierz IV zlikwidował urząd (1467[11][3]), uznając, że funkcja ta nie jest już potrzebna, a zatwierdzone traktatem nabytki należy zorganizować według schematu, jaki obowiązywał w reszcie kraju. Stanowisko to kłóciło się z rozumieniem związku prowincji z Koroną przez stany pruskie, które uważały, że Prusy połączone są z Polską unią personalną[3][12]. Na tym stanowisku stał też Bażyński, stając się przywódcą opozycji pruskiej[10]. Ani on, ani wspierające go stany (Rada Pruska i ogólne zgromadzenie stanów) nie chciały uznać likwidacji urzędu[13]. Spór doprowadził do utworzenia w 1472 r. urzędu starosty generalnego Prus, którym mianowany został Bażyński. Urząd zanikł wraz z jego śmiercią (1480)[3].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Karol Górski, Związek Pruski i poddanie się Polsce, s. 63.
- ↑ Karol Górski, Związek Pruski i poddanie się Polsce, s. 181.
- ↑ a b c d Zdzisław Kaczmarczyk, Bogusław Leśnodorski, Historia państwa i prawa Polski od połowy XV w. do 1795, s. 210.
- ↑ a b Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach: gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia, s. 406.
- ↑ Jarosław Romuald Godlewski, Wacław Odyniec, Pomorze Gdańskie: koncepcje obrony i militarnego wykorzystania od wieku XIII do roku 1939, s. 79.
- ↑ Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach: gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia, s. 404, 405.
- ↑ a b Karol Górski, Pomorze w dobie wojny trzynastoletniej, s. 115.
- ↑ Karol Górski, Związek Pruski i poddanie się Polsce, s. 240, 241.
- ↑ Karol Górski, Ścibor Bażyński, Polski Słownik Biograficzny T I.
- ↑ a b Karol Górski, Związek Pruski i poddanie się Polsce. s. 245.
- ↑ Maria Bogucka, Kazimierz Jagiellończyk i jego czasy, s. 135.
- ↑ Janusz Małłek, Dwie części Prus: studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku, s. 13.
- ↑ Karol Górski, Starostowie malborscy w latach 1457-1510. Pierwsze półwiecze polskiego Malborka, s. 33.
Bibliografia
edytuj- Karol Górski, Pomorze w dobie wojny trzynastoletniej, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1932
- Karol Górski, Ścibor Bażyński w Polski Słownik Biograficzny Tom I, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1935
- red. Karol Górski, Związek Pruski i poddanie się Polsce. Zbiór tekstów źródłowych. Instytut Zachodni, Poznań 1949
- Zdzisław Kaczmarczyk, Bogusław Leśnodorski, Historia państwa i prawa Polski od połowy XV w. do 1795, PWN, Warszawa 1957
- Karol Górski, Starostowie malborscy w latach 1457-1510. Pierwsze półwiecze polskiego Malborka, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń 1960
- Jarosław Romuald Godlewski, Wacław Odyniec, Pomorze Gdańskie: koncepcje obrony i militarnego wykorzystania od wieku XIII do roku 1939, Wydawnictwo MON, Warszawa 1982, ISBN 83-11-06738-4
- Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach: gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1986, ISBN 83-215-7220-0, OCLC 831220291.
- Janusz Małłek, Dwie części Prus: studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku, Olsztyn: Pojezierze, 1987, ISBN 83-7002-302-9, OCLC 835879156.
- Maria Bogucka, Kazimierz Jagiellończyk i jego czasy, Warszawa: PIW, 1998, ISBN 83-06-02674-8, OCLC 69316290.