Grunwald (organizacja konspiracyjna)
Grunwald – polska cywilno-wojskowa organizacja konspiracyjna stworzona na bazie dywersji pozafrontowej, działająca od listopada 1939 roku do początku 1941 roku na terenie Pomorza oraz w Warszawie, gdzie mieściła się komenda eksterytorialna. Dokładna liczba członków organizacji jest nieznana. Szacuje się, że Grunwald liczył od 350 do 500 członków[1].
Organizacja prowadziła działalność cywilno-administracyjną, informacyjno-propagandową, w ramach której wydawano pismo pt. Wolna Polska w nakładzie 50-70 egzemplarzy, rozpoznanie dyslokacji wojsk niemieckich na Pomorzu, ruchu na węzłach kolejowych, przemysłu zbrojeniowego, udzielała pomocy ukrywającym się i aresztowanym, gromadziła broń i prowadziła szkolenie wojskowe swoich członków. Oprócz tego przeprowadzała akcje sabotażowo-dywersyjne, m.in. w fabryce kotłów i maszyn oraz warsztatach kolejowych w Toruniu[1]. Zgodnie ze swoim założeniem, członkowie Grunwaldu mieli rozpocząć walkę zbrojną dopiero w momencie wybuchu antyniemieckiego powstania[2].
Powstanie organizacji
edytujOrganizację zaczęto tworzyć na początku października 1939 roku, po powrocie z Torunia grupy oficerów, związanych z dywersją pozafrontową[3]. Grunwald powstał na bazie siatki dywersji pozafrontowej Grunwald, powstałej wiosną 1939 roku[4]. Główną rolę w powstaniu Grunwaldu miał mjr rez. Marceli Cerklewicz, ps. „Bończa”, „Paszota”[3].
Pierwsza narada kierownictwa organizacji miała miejsce 5 listopada 1939 roku w mieszkaniu kolejarza Maksymiliana Kranicha przy ul. Batorego 11 w Toruniu[1]. Ustalono, że Grunwald nie będzie wyłącznie siecią wywiadowczo-dywersyjną, tylko organizacją powstańczą (wojskowo-polityczną), opartą na dwóch pionach: cywilnym i wojskowym. Najważniejszym zadaniem Grunwaldu miało być przygotowanie antyniemieckiego powstania, które miało rozpocząć się w momencie wystąpienia przejawów klęski wojskowej III Rzeszy, po rozpoczęciu działań wojennych na Zachodzie. Powstańcy Grunwaldu mieli odpowiadać za porządek i bezpieczeństwo podczas działań powstańczych oraz ułatwić przejęcie władzy przez administrację polską[3]. Organizacja miała być oparciem ekspozytur Polskiego Rządu na Uchodźstwie[1].
Struktura
edytujKierownictwo Grunwaldu ukształtowało się pod koniec października 1939 roku. Grunwald dzielił się na trzy piony:
- Wydział Wojskowy – kierowany przez mjra Marcelego Cerklewicza. Wydział stał się podstawą organizacyjną pomorskiej Służbie Zwycięstwu Polski. Na czele Wydziału Wojskowego stała komenda główna w składzie[1]:
- komendant – mjr rez. Marceli Cerklewicz (od przełomu 1939/1940 kierował organizacją z Warszawy, gdzie utworzył zawiązek komendy eksterytorialnej z ppłk. J. Królikowskim, L. Wasilewskim i Eugeniuszem Englerem, kierownikiem komórki legalizacji),
- zastępca komendanta – ppor. Roman Dalkowski ps. „Dalke”, „Kozak”,
- szef sztabu – por. Bogdan Gawalski ps. „Bolesław”, chor. E. Sznayder (w Warszawie od grudnia 1939, na pocz. marca 1940 wrócił na Pomorze),
- szef administracji (organizacyjny) – mjr Leon Klein ps. „Doliński”,
- szef szkolenia – NN ps. „płk Karol”,
- zastępca szefa szkolenia – mjr Witold Orłowski ps. „Orzeł”,
- szef wywiadu – por. Franciszek Włodarczyk,
- szef sabotażu i dywersji – kpt. Czesław Majewski ps. „Ochota”, „Wincenty”,
- kwatermistrz – kpt. Leon Dalkowski ps. „Żak”,
- szef służby sanitarnej – kpt. lek. Marian Żurawski ps. „Moro”,
- zbrojmistrz – st. sierż. Zygmunt Neumann ps. „Lufa”.
- Wydział Administracyjny – kierowany przez przedwojennego działacza Stronnictwa Pracy, red. Wacława Ciesielskiego ps. „Roman” i jego zastępcę Antoniego Antczaka (również działacza Stronnictwa Pracy)[3]. Początkowo Wydział Administracyjny skupiał się przede wszystkim na zapewnieniu pomocy osobom zagrożonym aresztowaniem, z czasem jej zadaniem stało się kierowanie całokształtem działalności cywilnej. Wacławowi Ciesielskiemu udało się nawiązać współpracę z powstałą w Poznaniu organizacją „Ojczyzna”. Ciesielski uważał, że Grunwald i inne organizacje konspiracyjne muszą nawiązać współpracę, pomimo podziałów politycznych w nich występujących[2];
- Wydział Wywiadu – kierowany przez por. Franciszka Włodarczyka vel Majewskiego ps. „Irena”, „Wojna” (przed wybuchem II wojny światowej Franciszek Włodarczyk wykonywał zadania specjalne na obszarze Wolnego Miasta Gdańska, prowadząc tam działalność wywiadowczą i kontrwywiadowczą)[3]. Wydział ten prowadził wywiad polityczny, wojskowy i kontrwywiad. Początkowo zbierał informacje o działalności niemieckich władz okupacyjnych i osobach kolaborujących z okupantem oraz prowadził działalność kontrwywiadowczą. Z czasem głównym zadaniem Wywiadu był wywiad stricte wojskowy[2].
Obszar działalności
edytujGrunwald tworzono w oparciu o system trójkowy. Pomorze podzielono na inspektoraty obejmujące trzy lub cztery powiaty[3]. Posiadał strukturę batalionową; dowódcą 1. batalionu był chor. Tomasz Marcinkowski ps. „Abel”, 2. batalionu – chor. Sylwester Brzeziński ps. „Kain”, st. ogn. Franciszek Malinowski ps. „Chwatki”, a 3. batalionu – st. ogn. Marian Król ps. „Kowalski”[1]. Jednostki miały być gotowe do boju do lata 1940 roku. Ze względu na niekorzystne warunki występujące na Pomorzu, w niektórych powiatach nie założono komórek organizacji lub nie wyodrębniano pionu wojskowego i cywilnego. Na początku 1940 roku komórki Grunwaldu istniały w: Bydgoszczy, Chełmnie, Chojnicach, Grudziądzu oraz w Toruniu. Z czasem pojawiły się również komórki w: Brodnicy, Kartuzach, Sępólnie, Świeciu, Tczewie, Tucholi, Wąbrzeźnie i Wyrzysku[3].
Grunwald w Toruniu
edytujNajwięcej komórek powołano w Toruniu, gdzie mieściło się również kierownictwo organizacji[3]. Komendantowi Torunia por. Walerianowi Mańkowskiemu ps. „Groźny” podlegało siedem kompanii bojowych, które liczył po kilkudziesięciu członków[5]. Kompaniom wyznaczono orientacyjne tereny działania oraz zorganizowano broń, schowaną w zakonspirowanych magazynach. Kompanie nie prowadziły bieżących akcji bojowych. Miały rozpocząć walkę dopiero podczas powstania. W celach doraźnych por. Mańkowski powołał specjalną grupę dywersyjno-bojową, dowodzoną przez (nieznanego z imienia) Czerwińskiemu[2]. W Toruniu przy ul. Łaziennej 30 w mieszkaniu Romana i Marii Dalkowskich mieściło się miejsce spotkań Tajnej Organizacji Konspiracyjnej „Grunwald”, gdzie po wybuchu II wojny światowej zorganizowano punkt, gdzie dokonywano przerzutów do Generalnego Gubernatorstwa, a następnie do Rumunii[2][6]. W kamienicy mieściła się również jedna z kwater konspiracyjnych Komendanta Okręgu Pomorskiego Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) mjr Józefa Ratajczaka[6]. W Toruniu Grunwald współpracował z Batalionem Śmierci za Wolność[7].
Rozpad Grunwaldu
edytujW wyniku niekorzystnych warunków prawdopodobnie na przełomie 1939 i 1940 roku doszło do rozłamu w organizacji. Część struktur znalazło się w ramach Komendy Obrońców Polski (KOP), inne weszły w skład Służby Zwycięstwu Polski. W wyniku trudnych warunków działalności i licznych aresztowań, w grudniu 1939 roku mjr Cerklewicz przeniósł się z Torunia do Warszawy. Wraz z mjr Cerklewiczem Toruń opuściło kilku jego współpracowników (m.in. ppłk Julian Królikowski, Tycner, dr Leon Wasilewski). Od tego momentu komenda organizacji mieściła się w Warszawie, co negatywnie wpłynęło na pracę i łączność z pozostałymi komórkami Grunwaldu[2]. Po aresztowaniach niektórych członków kierownictwa Grunwanldu, mjr Cerklewicz nawiązał kontakt z KOP[1]. W Komendzie Głównej KOP mjr Cerklewicz został szefem wydziału wojskowego. W 1941 roku został aresztowany przez Gestapo i wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, gdzie zmarł jeszcze w tym samym roku[2].
W grudniu 1939 roku Toruń opuścił również poszukiwany przez Gestapo członek kierownictwa Grunwaldu chor. Edward Scheinder ps. „Czaszka”. W Warszawie nawiązał kontakt z szefem II Oddziału Dowództwa Głównego SZP mjr Wacławem Berką[2]. Według historyka Andrzeja Gąsiorowskiego podczas spotkania chor. Schneidera z mjr Berką doszło do nawiązania kontaktu Grunwaldu z ZWZ[8].
W kwietniu 1940 w kierownictwie Grunwaldu doszło do rozłamu w związku z oskarżeniami SZP i ZWZ o sanacyjność. W rezultacie część członków przeszła do KOP, większość zasiliła ZWZ, a pozostali samodzielni. Ostateczne rozbicie organizacji nastąpiło podczas masowych aresztowań trwających od 18 listopada 1940 do początku 1941 roku. Niemcy aresztowali kadry Grunwaldu, KOP i ZWZ w Warszawie, Toruniu i Brodnicy (ok. 40 ujętych) oraz innych miastach pomorskich (m.in. w Bydgoszczy, Chełmnie, Świeciu i Tczewie)[9].
Upamiętnienia
edytuj- 5 sierpnia 2005 w Toruniu przy ul. Łaziennej 30 odsłonięto tablicę upamiętniającą zorganizowanie przez Romana i Marię Dalkowskich kwatery konspiracyjnej Związku Walki Zbrojnej „Grunwald – Okręg Pomorze”. Tablicę odsłonięto w rocznicę śmierci Romana Dalkowskiego[6].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g Komorowski 1993 ↓, s. 63.
- ↑ a b c d e f g h Gąsiorowski 1999 ↓, s. 44.
- ↑ a b c d e f g h Gąsiorowski 1999 ↓, s. 43.
- ↑ Komorowski 1993 ↓, s. 62.
- ↑ Gąsiorowski 1999 ↓, s. 43-44.
- ↑ a b c Skerska 2019 ↓, s. 14.
- ↑ Smentek 2021 ↓, s. 17.
- ↑ Gąsiorowski 1999 ↓, s. 44-45.
- ↑ Komorowski 1993 ↓, s. 65.
Bibliografia
edytuj- Andrzej Gąsiorowski: Początki konspiracji – jak powstawało Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu. W: Grzegorz Górski (red.): Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu 1939–1945. Toruń: Fundacja „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”, 1999. ISBN 83-910175-3-2.
- Krzysztof Komorowski: Konspiracja pomorska 1939–1947. Leksykon. Gdańsk: Novus orbis, 1993. ISBN 83-85560-06-08.
- Elżbieta Skerska: Walka o niepodległość w cieniu toruńskich kamienic. Spacery śladami działań niepodległościowych na toruńskim Starym i Nowym Mieście w latach 1919–1945. Toruń: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu, 2019. ISBN 978-83-88693-80-9.
- Lidia Smentek: Batalion Śmierci za Wolność : spadająca co sekundę kropla wody odświeża pamięć. Toruń: Polskie Wydawnictwo Reklamowe, 2021. ISBN 978-83-66256-08-8.