Układ hormonalny
Układ hormonalny, układ wewnątrzwydzielniczy, układ dokrewny, układ endokrynny – układ narządów występujący u zwierząt, składający się z gruczołów dokrewnych i wyspecjalizowanych komórek warunkujących wydzielanie hormonów[1][2][3].
Układ hormonalny w organizmach żywych pełni rolę regulacyjną w zapewnieniu homeostazy. Wraz z układem nerwowym i regulacją na poziomie tkankowym, układ hormonalny stanowi niezbędny mechanizm przystosowawczy do zmieniających się warunków środowiska zewnętrznego i wewnętrznego.
Wydzielanie hormonów podlega zarówno kontroli na drodze sprzężeń zwrotnych, jak i regulacji ze strony układu nerwowego.
Część międzymózgowia w której znajdują się m.in. komórki nerwowe, które potrafią zmienić sygnał elektryczny na biochemiczny. Wydzielanie substancji dokrewnych przez neurony nazywa się neurosekrecją. Hormony:
- wazopresyna (ADH, AVP) – wzmaga resorpcję zwrotną wody w nerkach, poprzez zwiększenie ilości akwaporyn wbudowanych w błonach komórek. W wyniku działania hormonu antydiuretycznego dochodzi do zmniejszenia diurezy (ilości produkowanego moczu) oraz wzrostu ciśnienia krwi.
- oksytocyna – pobudzanie skurczów mięśni gładkich macicy i wydzielania mleka
- hormony sterujące czynnością przysadki – regulacja wydzielania hormonów przysadki.
(nieparzysty gruczoł położony u podstawy mózgu):
- somatotropina (GH):
- pobudza wzrost organizmu
- pośrednio wpływa na wzrost kości długich
- wzmaga transport aminokwasów
- ukierunkowuje metabolizm
- przyczynia się do wzrostu poziomu glukozy we krwi
- pobudza rozkład tłuszczów zapasowych
- zatrzymuje jony wapniowe i fosforanowe
Niedobór somatotropiny u dzieci powoduje karłowatość (jeśli jest to niedobór pierwotny to karłowatość przysadkową). Natomiast zbyt duże wydzielanie GH powoduje u dzieci gigantyzm, a u dorosłych akromegalię.
- prolaktyna (PRL) (hormon laktotropowy) – zapoczątkowuje i podtrzymuje wydzielanie mleka
- hormony tropowe:
- tyreotropina (TSH) – pobudza wydzielanie hormonów (tyroksyny) przez tarczycę
- adrenokortykotropina (ACTH) – pobudza wydzielanie hormonów przez korę nadnerczy
- lipotropina – pobudza rozkład tłuszczów zapasowych
- gonadotropiny – pobudzają rozwój i czynności gonad: jajników lub jąder:
- folitropina (FSH) – u kobiet pobudza wzrost i dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego, a u mężczyzn pobudza spermatogenezę
- lutropina (LH) – powoduje jajeczkowanie; pobudza wydzielanie testosteronu przez komórki śródmiąższowe jąder
- melatonina – powoduje agregacje ziaren barwnika melaniny; wpływa na ośrodki snu i czuwania; opóźnia dojrzewanie płciowe.
- tyroksyna (T4) i trójjodotyronina (T3)
- wzmaga podstawową przemianę materii
- pobudza syntezę białek
- zmniejsza poziom cholesterolu we krwi
- kalcytonina – przesuwa wapń z krwi do kości, zwiększając uwapnienie kości
- parathormon (PTH) – jedyny hormon produkowany przez przytarczyce; małe, parzyste gruczoły leżące na rogach tarczycy. Jest to podstawowy hormon regulujący gospodarkę wapniową w organizmie (wraz z innym hormonem antagonistą kalcytoniną, produkowaną przez tarczycę). Parathormon powoduje uwalnianie jonów wapnia z kości (które są głównym rezerwuarem jonów wapnia dla organizmu) do krwi, wówczas gdy poziom tych jonów we krwi spada.
- tymozyna (tymulina) – indukują różnicowanie i dojrzewanie limfocytów T
- tymopoetyna – hamuje przewodzenie impulsów pomiędzy neuronami a komórkami mięśniowymi – kontroluje siłę skurczu mięśni (działa na płytkach motoneuronalnych w połączeniach akson-komórka mięśniowa)
- glukagon (komórki A) – podwyższenie stężenia glukozy we krwi
- insulina (komórki B) – obniżenie stężenia glukozy we krwi
- obniża stężenie glukozy we krwi, ułatwiając transport glukozy do komórek
- zwiększa syntezę białek i tłuszczów
Względny lub bezwzględny niedobór insuliny jest przyczyną zaburzeń gospodarki węglowodanowo-lipidowej z cukrzycą włącznie, zaś jej nadmiar jest przyczyną hipoglikemii.
- somatostatyna (komórki D) – hamuje wydzielanie hormonów jelitowo-żołądkowych oraz hamuje działanie gastryny, cholecystokininy i insuliny na gruczoły trawienne
- polipeptyd trzustkowy (komórki PP) – hamuje wydzielanie enzymów i wodorowęglanów przez trzustkę.
Hormony kory:
- mineralokortykoidy (produkowane w warstwie kłębkowatej, głównie aldosteron) – zwiększają resorpcję sodu z moczu pierwotnego a ułatwiają wydalanie potasu
- glikokortykoidy (produkowane w warstwie pasmowatej)
- zwiększają poziom glukozy we krwi
- hamują syntezę białek, ograniczając odporność
- androgeny (produkowane w warstwie siatkowatej) – przyspieszają syntezę białek i wzrost organizmu; odpowiadają za rozwój drugorzędowych męskich cech płciowych
Hormony rdzenia:
- zwęża naczynia krwionośne krążenia skórnego, nerkowego i trzewnego
- rozszerza naczynia krwionośne tętnic wieńcowych i mięśniowych
- pozostaje bez wpływu na krążenie mózgowe
- zwiększa częstość skurczów serca
- podwyższa ciśnienie krwi
- rozszerza oskrzela i zwiększa tempo oddechu
- podwyższa poziom glukozy we krwi
- przyspiesza rozkład tłuszczów
- rozszerza źrenice
- poprawia przytomność umysłu
- noradrenalina – utrzymuje wysokie ciśnienie krwi
- wpływa na dojrzewanie plemników
- reguluje popęd płciowy
- rozwój cech płciowych
- popęd płciowy
- regulacja cykli menstruacyjnych
- ostateczne przygotowanie macicy do przyjęcia blastocysty
- kontrola przebiegu ciąży
- relaksyna – hamuje skurcze mięśni macicy; rozluźnia spojenie łonowe w czasie porodu
Przypisy
edytuj- ↑ wewnątrzwydzielniczy układ, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2012-06-12].
- ↑ Marzena Popielarska-Konieczna: Słownik szkolny: biologia. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003, s. 541. ISBN 83-7389-096-3.
- ↑ Biologia: słownik encyklopedyczny. Warszawa: Wydawnictwo Europa, 2001, s. 382. ISBN 83-87977-73-X.