Gienrich Jagoda
Gienrich Grigorjewicz Jagoda, właśc. Jenoch Gierszonowicz Ijegoda[1] (ros. Генрих Григорьевич Ягода; ur. 7 listopada?/19 listopada 1891 w Rybińsku[2] albo Niżnym Nowogrodzie[1], albo Łodzi[3], zm. 15 marca 1938 w Moskwie[3]) – funkcjonariusz służb specjalnych ZSRR najwyższego szczebla. Pierwszy zastępca przewodniczącego OGPU (1926–1934), następnie ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR (1934–1936) i ludowy komisarz łączności ZSRR (1936–1937).
 Gienrich Jagoda (1930) | |
| Pełne imię i nazwisko |
Gienrich Grigorjewicz Jagoda |
|---|---|
| Imię i nazwisko po urodzeniu |
Jenoch Ijegoda |
| Data i miejsce urodzenia |
7 listopada?/19 listopada 1891 |
| Data i miejsce śmierci | |
| Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR | |
| Okres |
od 10 lipca 1934 |
| Przynależność polityczna | |
| Następca | |
| |
| Odznaczenia | |
  
| |
Młodość
edytuj
Syn Gierszona Fiszelewicza i Chasji[4], pochodził z żydowskiej rodziny rzemieślniczej[5]. Był kuzynem Jakowa Swierdłowa. Po ukończeniu szkoły średniej pracował jako farmaceuta albo, według innych źródeł, statystyk. Według oficjalnej wersji w 1907 jako szesnastolatek wstąpił do partii bolszewików, faktycznie od 1917; w 1911–1913 zesłaniec; uczestniczył w obydwu rewolucjach: lutowej i październikowej.
Rozwój kariery
edytujKarierę w aparacie bezpieczeństwa rozpoczął w 1920, wstępując do Czeka z poręczenia Jakowa Swierdłowa. Stalin zetknął się z nim w Carycynie i poparł dalszą karierę. Według niektórych relacji był szefem kremlowskiego laboratorium toksykologicznego i według niektórych źródeł[6] miał przyczynić się do śmierci Lenina, Maksima Gorkiego i być może Wiaczesława Mienżyńskiego – być może te informacje są jednak echem zeznań, jakie składał podczas procesów pokazowych. Od 1921 członek kolegium (prezydium) Czeka. Od 1924 drugi zastępca przewodniczącego OGPU Feliksa Dzierżyńskiego, a po jego śmierci w 1926 pierwszy zastępca szefa OGPU Wiaczesława Mienżyńskiego. Był głównym architektem i organizatorem systemu łagrowego. Był kierownikiem projektu budowy Biełmorkanału łączącego Morze Białe z Morzem Bałtyckim[7]. Otrzymał za to Order Lenina[8]. Od listopada 1931 do sierpnia 1933 kopało go blisko 300 tys. więźniów łagrów, z czego jedna trzecia zmarła w trakcie budowy.
Po śmierci Mienżyńskiego w 1934 Jagoda przejął kierownictwo nad OGPU. Po reorganizacji aparatu bezpieczeństwa w 1934, przekształceniu OGPU w Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego i wcielenia go w lipcu do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD), Jagoda stanął na czele NKWD. Z rozkazu Stalina rozpoczął wielką czystkę po zabójstwie Siergieja Kirowa. W 1936 osobiście aresztował Lwa Kamieniewa i Grigorija Zinowjewa, powiązanych kiedyś z Lwem Trockim, następnie doprowadził do pokazowego pierwszego procesu moskiewskiego.
Odznaczenia
edytujOdznaczony Orderem Lenina (1933), dwukrotnie Orderem Czerwonego Sztandaru (1927, 1930), Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy Zakaukaskiej FSRR (1932).
W 1935 r. otrzymał stopień służbowy Generalnego Komisarza Bezpieczeństwa Publicznego (odpowiednik marszałka Związku Radzieckiego) oraz zaprojektował sobie biało-niebieski mundur szamerowany złotem ze złoconym kordzikiem.
Koniec kariery i śmierć
edytujOd 1933 w narastającym konflikcie ze Stalinem, gdy nie w pełni poparł go w sprawie Riutina. Hamował śledztwo w sprawie Zinowjewa i Kamieniewa i nalegał, aby oddać ich pod sąd Biura Politycznego w pełnym składzie. W efekcie we wrześniu 1936 zwolniony ze stanowiska i mianowany ludowym komisarzem łączności ZSRR.
28 marca 1937 Jagodę podczas plenum KC WKP(b) aresztowano i oskarżono o spisek, szpiegostwo i zdradę. Podsądny w pokazowym trzecim procesie moskiewskim (2–13 marca 1938) przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego ZSRR (obok Bucharina, Rykowa i innych). 13 marca 1938 skazany na karę śmierci, degradację, pozbawienie majątku i wszelkich odznaczeń.
Rozstrzelany 15 marca 1938 roku, pochowany anonimowo.
Nierehabilitowany. Po aresztowaniu Jagody została rozstrzelana jego żona, Ida Awerbach, zaś 8-letni syn, Garik (Gienrich), pozbawiony opieki zaginął. Rozstrzelano również siostrę Jagody.
Według wcześniejszej literatury Józef Stalin podobno miał do pewnego stopnia Jagodę w ręku, dysponując zeznaniami byłego wysokiego funkcjonariusza OGPU, Michaiła Trilissera, który dezawuował przeszłość zwierzchnika i potwierdzał jego dawne związki z Ochraną (świadek ów, działający następnie w Kominternie, współwinny represji, został również zabity w 1940).
Gienrich Jagoda w kulturze
edytujGienrich Jagoda to jeden z bohaterów sztuki Herbatka u Stalina autorstwa Ronalda Harwooda. W spektaklu Teatru Telewizji z 2001 r. w reżyserii Janusza Morgensterna w postać tę wcielił się Sławomir Orzechowski.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Jagoda Gienrich Grigorjewicz [online], www.hrono.info [dostęp 2020-04-08] (ros.).
- ↑ Ягода Генрих (Енох) Григорьевич (Гершенович). old.memo.ru. [dostęp 2020-04-08]. (ros.).
- ↑ a b Jagoda Gienrich G., [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-04-08].
- ↑ Zvi Gitelman. A Century of Ambivalence: The Jews of Russia and the Soviet Union, 1881 to the Present, 2nd expanded edition, Indiana University Press, 1988, 2001, ISBN 0-253-21418-1, s. 112.
- ↑ Ojciec był aptekarzem albo, według innych źródeł, zegarmistrzem.
- ↑ T. Wittlin Commissar, 1972.
- ↑ Mikhail Morukov: The White Sea–Baltic Canal. W: The Economics of Forced Labor: The Soviet Gulag. Paul R. Gregory, Valery Lazarev (red.). Hoover Institution Press, 2003, s. 151–162. ISBN 978-0-8179-3942-7. OCLC 654276814.
- ↑ Kawaler Orderu Lenina. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 78 z 8 kwietnia 1937.