Gęś tybetańska
Gęś tybetańska[4], gęś indyjska[5] (Anser indicus) – gatunek dużego ptaka (wielkości gęsi zbożowej) z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Gatunek wędrowny, gniazduje w centralnej Azji, zimuje zaś głównie na Wyżynie Tybetańskiej i w Indiach. Nie jest zagrożony wyginięciem.
| Anser indicus[1] | |||
| (Latham, 1790) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
gęś tybetańska | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 w sezonie lęgowym zimowiska introdukowana (występuje przez cały rok) | |||
Taksonomia
edytujPo raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego gatunek ten opisał John Latham w 1790, nadając mu nazwę Anas indica. Holotyp pochodził z Indii lub Tybetu[6]. Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza gęś tybetańską w rodzaju Anser. Uznaje ją za gatunek monotypowy[7]. Niektórzy autorzy umieszczali gęś tybetańską w monotypowym rodzaju Eulabeia. Odnotowywano mieszańce z berniklą białolicą (Branta leucopsis), gęgawą (A. anser) i gęsią łabędzionosą (A. cygnoides) w naturze (prawdopodobnie jednak były to zbiegłe z niewoli ptaki) oraz z kazarką obrożną (Tadorna tadornoides) w niewoli[2].
Morfologia
edytujDługość ciała wynosi 68[8]–82 cm[9]; masa ciała 2000–3000 g, rozpiętość skrzydeł 140–160 cm[2]. W niektórych wymiarach ciała zauważono zmienność nie tylko osobniczą, ale też zależną od regionu[10]. Głowa biała, z tyłu głowy u dorosłych osobników znajdują się dwa czarne pasy (młodociane nie mają takowych). Przód szyi, brzuch, plecy i pokrywy skrzydłowe szare, kontrastujące z czarnymi lotkami. Dziób żółty z czarnym paznokciem. Nogi żółte[9].
Zasięg występowania
edytujGęsi tybetańskie występują w centralnej Azji na wysoko położonych obszarach, głównie Mongolii i Chin. Zimują na obszarze od Pakistanu do Mjanmy[2]. Zasięg zmieniał się na przestrzeni historii. Niegdyś zamieszkiwały większy obszar, na zachodzie ograniczony Hindukuszem i Tien-szanem, na wschodzie Wielkim Chinganem, na północy Bajkałem, a Himalajami na południu. W części zasięgu została wytępiona i współcześnie jej zasięg rozciąga się od rosyjskiej części Ałtaju oraz pogranicza Mongolii i Tuwy po Ladakh (północ – południe) oraz od północy Chin (Mandżuria) po Pamir i Tien-szan (wschód–zachód)[9]. Obszary gniazdowania są rozmieszczone nieregularnie, ciągnąc się przez blisko 3500 km (dane z 2005 roku). 25% światowej populacji zimuje na Wyżynie Tybetańskiej, zaś 25–50% w Indiach[10]. Ptaki zbiegłe z niewoli bywają spotykane poza swoim naturalnym zasięgiem. Gdzieniegdzie uciekinierzy lub osobniki celowo wypuszczone tworzą populacje lęgowe[9].
Sporadycznie, choć coraz częściej bywa obserwowana w Polsce (do 2014 odnotowano 96 stwierdzeń, łącznie obserwowano 113 osobników[11]), ze względu jednak na to, że nie ma pewności, czy były to pojawy naturalne, gatunkowi temu nadano kategorię D w klasyfikacji AERC i nie jest on zaliczany do awifauny Polski[12].
Fizjologia
edytujGęsi tybetańskie są jednymi z najwyżej latających ptaków. W związku z tym wypracowały szereg przystosowań anatomicznych i fizjologicznych. Ich mięśnie szkieletowe i serce są lepiej zaopatrywane w tlen ze względu na stosunkowo wyższe zagęszczenie naczyń włosowatych. Hemoglobina zaopatruje tkanki w tlen lepiej niż u większości ptaków, ze względu na mutację punktową wpływającą na jeden z jej aminokwasów. Płuca są większe (o około ¼[9]) niż u innych gęsi. W razie zajścia hipoksji mogą się hiperwentylować, oddychając blisko 7 razy szybciej niż w stanie spoczynku w normalnych warunkach[13]. Podczas lotu średnie tętno badanych gęsi tybetańskich wyniosło 328 ± 64 na minutę; na obszarach powyżej 4800 m n.p.m. (gdzie spędzały 2,3% czasu przelotu) osiągało ponad 455 uderzeń na minutę. Średnia temperatura ciała wynosiła wówczas 40,2 °C ± 1,2 °C i była raczej niezwiązana z wysokością. W przypadku tętna zaobserwowano znaczącą korelację z ilością uderzeń skrzydeł na minutę[14].
Ekologia i zachowanie
edytujGęsi tybetańskie zamieszkują wyżynne i górskie wody stojące. Podczas okresu lęgowego preferują jeziora o urwistych brzegach, z licznymi skalnymi wysepkami oraz występami skalnymi[9]. Zamieszkują głównie tereny położone na 4000–5300 m n.p.m. Głównie roślinożerne, zjadają trawy, korzonki, łodygi i części zielone różnych roślin, w zimie również ziarno, bulwy i inne warzywa[2].
Podczas swoich wędrówek gęsi tybetańskie napotykają Himalaje – dla większości migrujących ptaków barierę nie do przebycia. Fakt wędrówki przez Himalaje potwierdziły badania z użyciem nadajników telesatelitarnych. Obserwowano te gęsi przelatujące nad Mount Everestem[10]. Jako jedyne ptaki wędrujące przez te góry nie szybują (jak czynią to wędrujące żurawie stepowe, Grus virgo), a cały czas lecą aktywnie[9], nawet w przypadku gwałtownego spadku wysokości w indyjskiej części Himalajów[14]. Osiągają prędkość do 80 km/h. Lecą, nabierając wysokości stopniowo, zależnie od ukształtowania terenu[9]. Większość szlaków przebiega przez obszary położone powyżej 5000 m n.p.m.[13] Wędrując, zatrzymują się na odpoczynek. Podczas jednego z badań ptaki zatrzymywały się 3 lub 4 razy, wędrując na odległość 1270–1470 km[15].
Lęgi
edytuj
Okres lęgowy zaczyna się w maju lub czerwcu; w Ladakh okres składania jaj przypada głównie na drugi tydzień maja, zaś w Tien-szanie na początek lub środek maja[2]. Gęsi tybetańskie są monogamiczne, łączą się w pary na całe życie. Gniazda umieszczone są przeważnie na skałach lub na urwistym brzegu, ale notowano również wykorzystywanie starych gniazd szponiastych – sępów kasztanowatych (Aegypius monachus) i myszołowów mongolskich (Buteo hemilasius). Zniesienie liczy od 2 do 8 jaj, ale przeważnie jest to 4–6. Inkubacja trwa 27–30 dni. Młode po wykluciu i obeschnięciu podążają za rodzicami do wody i przeważnie nie wracają już do gniazda. Młode gęsi tybetańskie osiągają zdolność lotu po blisko 50 dniach życia. Wcześniej nierzadko dołączają do stad tworzonych przez dorosłe z młodymi, co pozwala im skuteczniej chronić się przed drapieżnikami. Na młode gęsi polują między innymi orły przednie (Aquila chrysaetos), bieliki zwyczajne (Haliaeetus albicilla) i wschodnie (H. leucoryphus) oraz lisy: rudy (Vulpes vulpes), stepowy (V. corsac) oraz tybetański (V. ferrilata). Niekiedy gęsi tybetańskie lęgną się nieopodal gniazd myszołowów mongolskich, które gwarantują im ochronę przed ssakami drapieżnymi[9].
Status
edytujIUCN uznaje gęś tybetańską za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). BirdLife International ocenia trend populacji jako spadkowy[16]. Zmiany w środowisku Chin, np. wpływ globalnego ocieplenia na lodowce, mogą wpływać na trasy i okres migracji tych gęsi[10]. Niegdyś ostoją dla tych ptaków był Tybet, ze względu na rozpowszechniony w regionie buddyzm tybetański i podejście jego wyznawców do zwierząt. Znane jest stanowisko lęgowe w stolicy Tybetańskiego Regionu Autonomicznego – Lhasie, gdzie gęsi tybetańskie wykazywały się podobnym zachowaniem, co ptaki udomowione. Ekspansja chińska w regionie przyniosła szkody populacjom gęsi ze względu na zmianę obyczajów. Podobnie i w Mongolii niekiedy strzela się do zwierząt chronionych w celu uzyskania korzyści materialnych. Oprócz odstrzału zagrożeniem dla tych ptaków jest wybieranie młodych z gniazda oraz niepokojenie ich poprzez pływanie na jeziorach łodziami w okresie wiosenno-letnim oraz niewystarczające pilnowanie psów pasterskich, które łapią młode, nielotne jeszcze ptaki. Gęś tybetańska bywa trzymana w ogrodach zoologicznych i prywatnych hodowlach ze względu na atrakcyjne ubarwienie, wytrzymałość na warunki klimatyczne oraz niewielkie wymagania pokarmowe[9].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Anser indicus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g Carboneras, C. & Kirwan, G.M: Bar-headed Goose (Anser indicus). del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive, 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-19)].
- ↑ Anser indicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Anserini Vigors, 1825 (1815) (wersja: 2021-04-05). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-04-23].
- ↑ Gęś indyjska. [w:] Encyklopedia Wiem [on-line]. onet.pl. [dostęp 2013-11-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-10)].
- ↑ John Latham: Index ornithologicus. T. 2. 1790, s. 839. (łac.).
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Screamers, ducks, geese, swans. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-04-23]. (ang.).
- ↑ Lars Svensson: Przewodnik Collinsa. Ptaki. Wyd. II. Warszawa: MULTICO, 2017, s. 22. ISBN 978-83-7763-406-6.
- ↑ a b c d e f g h i j Marek Stajszczyk. „Tybetanka” – gęś żyjąca ekstremalnie. „Ptaki Polski”. 47, s. 34–37, 2017. ISSN 1896-1756.
- ↑ a b c d Takekawa et al. Geographic variation in Bar-headed Geese Anser indicus: connectivity of wintering areas and breeding grounds across a broad front. „Wildfowl”. 59, s. 100–123, 2009.
- ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 31. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2014. „Ornis Polonica”. 56, s. 99–136, 2015.
- ↑ Aneks. Gatunki ptaków stwierdzone w Polsce do 31.12.2021, lecz nie zaliczone do awifauny krajowej. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. [dostęp 2023-01-25].
- ↑ a b Hawkes et al. The trans-Himalayan flights of bar-headed geese (Anser indicus). „PNAS”. 108 (23), s. 9516–9519, 2011.
- ↑ a b Bishop et al. The roller coaster flight strategy of bar-headed geese conserves energy during Himalayan migrations. „Science”. 347 (6219), 2015. DOI: 10.1126/science.1258732.
- ↑ Zhang Guo-Gang, Liu Dong-Ping, Hou Yun-Qiu, Jiang Hong-Xing, Dai Ming, Qian Fa-Wen, Lu Jun, Xing Zhi & Li Feng-Shan. Migration Routes and Stop-over Sites Determined with Satellite Tracking of Bar-headed Geese Anser indicus Breeding at Qinghai Lake, China. „Waterbirds: The International Journal of Waterbird Biology”. 34, s. 112–116, 2011. DOI: 10.2307/23018376.
- ↑ Bar-headed Goose Anser indicus. BirdLife International. [dostęp 2018-01-29].
Linki zewnętrzne
edytuj- Gęś tybetańska w Animal Diversity Web (ang.)
- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Gęś tybetańska na portalu ptakiozdobne.pl