Friedrich Hölderlin

Johann Christian Friedrich Hölderlin (ur. 20 marca 1770 w Lauffen am Neckar, zm. 7 czerwca 1843 w Tybindze) – niemiecki poeta, uznawany za jednego z prekursorów klasyki weimarskiej oraz romantyzmu.

Friedrich Hölderlin

Imię i nazwisko	Johann Christian Friedrich Hölderlin
Data i miejsce urodzenia	20 marca 1770 Lauffen am Neckar, Księstwo Wirtembergii
Data i miejsce śmierci	7 czerwca 1843 Tybinga, Królestwo Wirtembergii
Alma Mater	Tübinger Stift Uniwersytet w Jenie Uniwersytet w Tybindze
Dziedzina sztuki	Klasyka weimarska
Epoka	Romantyzm
Ważne dzieła
Hyperion (1797-1799)
Strona internetowa

Życiorys

Urodził się w rodzinie mieszczańskiej, po drugim zamążpójściu matki rodzina przeniosła się do Nürtingen, gdzie Hölderlin rozpoczął edukację. Później uczęszczał do poklasztornych szkół w Denkendorfie i Maulbronnie, następnie w latach 1791–1793 studiował m.in. teologię, filozofię, biblistykę i filologię klasyczną na Uniwersytecie w Tybindze. W okresie studiów zaprzyjaźnił się z Heglem i Schellingiem, z którymi dzielił zainteresowanie filozofią. Mówi się o wzajemnym wpływie przyjaciół na siebie, to właśnie dzięki Hölderlinowi Hegel miał zwrócić uwagę na filozofię Heraklita, której pewne elementy następnie rozwinął we własną koncepcję dialektyki.

Mimo dobrych wyników w nauce i woli matki, która planowała dla niego karierę duchownego, Hölderlin postanowił porzucić dotychczasową drogę i zostać poetą. Ze względu na trudności z utrzymaniem się z poezji w owym czasie, pracował jako guwerner w czterech kolejnych domach.

Od 1793 roku przez następnych 10 lat kilkakrotnie zmieniał miejsce pobytu. Od 1794 do 1795, dzięki protekcji Schillera, obejmował posadę guwernera u rodziny von Kalb w Walterhausen w Turyngii, kilka miesięcy przebywał w Jenie, aby być w pobliżu Schillera. Od 1796 do 1798 r. pracował u Jakoba Gontarda we Frankfurcie nad Menem, gdzie zakochał się w żonie chlebodawcy. Susette Gontard stała się inspiracją dla młodego twórcy – to ona była pierwowzorem Diotymy, jednej z bohaterek Hyperiona. W latach 1798–1800 Hölderlin gościł u przyjaciół (Isaaka Sinklaire’a i Ulricha Böhlendorffa) w Homburgu i w 1800 roku u innego przyjaciela, Christiana Landauera w Stuttgarcie. W 1801 ponownie podjął pracę – w domu kupca w Hauptwilu w Szwajcarii i wreszcie w 1802 – u niemieckiego konsula Meyera w Bordeaux we Francji. W przerwach między wspomnianymi okresami przebywał u matki w Nürtingen. Już wtedy pojawiły się u niego pierwsze symptomy choroby umysłowej, początkowo zdiagnozowanej jako hipochondria.

Obok poezji, Höderlin wiele czasu poświęcał studiom filozoficznym, przekładom literatury antycznej, a także intensywnym pieszym wędrówkom. Zakończony gwałtownym rozstaniem w 1800 r. romans z Susette przyczynił się do pogorszenia równowagi psychicznej poety.

Zimą na przełomie lat 1801–1802 odbył wyczerpującą pieszą wędrówkę do Bordeaux, gdzie przepracował trzy miesiące, a następnie od maja do lipca przewędrował ponownie przez góry do Niemiec. Wyprawa ta i związany z nią długotrwały wysiłek spowodowała nasilenie się choroby psychicznej Höderlina. Czynnikiem, który pogrążył go jeszcze bardziej była otrzymana w międzyczasie wiadomość o śmierci Susette Gontard. Do Nürtingen dotarł już w stanie kompletniej nieświadomości – matka i siostra odnalazły go przypadkiem błąkającego się nad rzeką. Doznawał zaników pamięci, dziwacznych wizji, nagłych ataków szału, napadów słowotoku. Kolejne lata, do roku 1807, były przeplatane okresami względnej świadomości i ataków nasilającej się choroby. Tłumaczył jeszcze w tym czasie greckie tragedie i pisał wiersze. W 1804 r. otrzymał posadę bibliotekarza na dworze landgrafa Hesji-Homburg Fryderyka V w Homburgu, stale pozostając pod pieczą przyjaciół. Gdy obłęd pogłębił się do stopnia nie dającego nadziei na poprawę, poetę przeniesiono do Tybingi, gdzie pozostał już do końca życia. Początkowo był leczony w klinice uniwersyteckiej pod pieczą jej kierownika prof. Autherietha, a następnie, kiedy dalsza opieka medyczna stała się bezcelowa – niemal 36 lat – przebywał w domu stolarza Zimmera (który jako jeden z niewielu współczesnych poecie zachwycił się jego Hyperionem), zbudowanym na pozostałościach muru miejskiego w miejscu, gdzie wcześniej znajdował się bastion i z tego powodu nazywanym „wieżą”. W tym czasie pisywał już tylko mało wartościowe wiersze, mówił sam do siebie, wobec odwiedzających go z rzadka ludzi był nienaturalnie pokorny i uprzejmy. Rodzina Zimmera – w szczególności jego córka Lotte – opiekowała się nim aż do śmierci w 1843 roku. Młodemu poecie i wielbicielowi Hölderlina, odwiedzającemu go w „wieży” Wilhelmowi Waiblingerowi, zawdzięczamy opis ostatnich lat jego życia w książce Hölderlins Leben, Dichtung und Wahnsinn.

Hölderlin został pochowany na cmentarzu w Tybindze. W 1845 roku przyrodni brat postawił na grobie skromny pomnik. W latach 2019–2020 odnowiono pomnik i metalowy krzyżyk oraz otoczenie grobu.

Twórczość

Wszystkie znaczące utwory Hölderlina powstały na przestrzeni 10 lat – od 1793 do 1803 r. W okresie przed chorobą ukazała się jedynie powieść epistolarna Hyperion (t. 1 – 1797, t. 2 – 1799). W tym czasie poeta napisał też ponad 200 wierszy różnej długości, dokonał kilku przekładów antycznych tragedii (najbardziej znanymi są wydane w 1804 r. Antygona i Król Edyp Sofoklesa). Część utworów pisanych już w trakcie zaostrzenia się objawów choroby nie została dokończona. Po 1807 roku powstawały na ogół tylko krótkie formy, często rymowane, o banalnej tematyce (np. opisujące pory roku), sygnowane fantastycznymi nazwiskami.

Jednym z najbardziej poruszających i uznawanych za najpiękniejszy wiersz poety jest elegia Brot und Wein (Chleb i wino), jak większość jego utworów, opisująca piękno Natury i związek z nią człowieka – a wszystko to przez pryzmat mitologicznej symboliki.

Pisarstwo Hölderlina osnute jest wokół tradycji greckiej – zarówno w swej tematyce, jak i sposobie pisania. W swych wierszach stosował antyczne gatunki literackie (epigram, hymn, oda, elegia) oraz strofy i stopy metryczne. Przykładał wielką wagę do metryki i rytmu wiersza, na plan dalszy odsuwając prostotę utworów rymowanych. Język Hölderlina również nie był jasny i czytelny (można dopatrywać się przyczyn tego stanu w chorobie psychicznej). Zawiłość myśli, bogactwo słów, mnogość metafor i odwołań do mitologii stały się znakiem rozpoznawczym Hölderlina – taki sposób pisania przyczynił się do określania go mianem poety „trudnego w odbiorze”. Mroczna wizja ludzkiej natury, pierwotny związek człowieka z przyrodą, swoisty „letarg” uczuć wyższych, ale także piękno ziemi niemieckiej, odwołania do filozofii – to wątki stale pojawiające się w jego twórczości.

Recepcja na przestrzeni lat

Twórca nie został doceniony za życia, jeśli nie liczyć jednostkowej pozytywnej opinii o elegii Chleb i wino, wyrażonej przez niemieckiego romantyka Clemensa Brentano, czy chwilowych egzaltacji młodych poetów (Wilhelm Waiblinger). Przeciwnie – spotykał się z niechęcią wielkich tego okresu, takich jak Johann Wolfgang von Goethe i Friedrich Schiller (Schiller użył jednak swych wpływów i pomógł Hölderlinowi w publikacji kilku wierszy oraz zaprotegował go na posadę wychowawcy syna Charlotte von Kalb). Uchodził za naśladowcę Schillera i był z tego powodu ignorowany. Długoletnia choroba sprawiła, że nie trafił do świadomości czytelników i został na lata zapomniany. Jego wiersze pojawiały się sporadycznie w almanachach poetyckich, zebrane poezje wydano po raz pierwszy staraniem przyjaciół w 1826 r. Pierwszy obszerny zbiór dzieł poety wraz z monografią ukazał się w latach 1846–1848, choć dopiero pod koniec wieku XIX świat zapoznał się z nimi szerzej. Za „odkrywców” Hölderlina uchodzą m.in. Friedrich Nietzsche i Wilhelm Dilthey, a później zachwyciły się nim takie sławy literackie jak Rainer Maria Rilke i Thomas Mann. Krótko przed I wojną światową ukazało się opracowanie dzieł Hölderlina autorstwa filologa Norberta von Hellingartha, które rozpoczęło serię pochlebnych publikacji krytyczno-literackich na jego temat. Fascynacja Hölderlinem nie ominęła ówczesnych filozofów, jak np. Martin Heidegger, Hans-Georg Gadamer, Theodor Adorno, György Lukács oraz pisarzy, m.in. Heinricha Manna i Hermanna Hesse.

Po II wojnie światowej nastąpił spadek zainteresowania jego twórczością, gdyż kojarzyła się z III Rzeszą – wersami Hölderlina posługiwała się bowiem nazistowska propaganda – Goebbels nazwał poetę „wielkim chorążym Tysiącletniej Rzeszy”...

Hölderlin na polskim gruncie

Za życia poety i przez wiele lat po jego śmierci polscy czytelnicy nie mieli możliwości zapoznania się z twórczością poety. Dopiero w latach 30. XX wieku Stefan Napierski dokonał przekładu pojedynczych wierszy, zamieszczonych w antologii poezji niemieckiej. Następnie w latach 60. opublikowano większy zbiór utworów w tłumaczeniu i opracowaniu krytycznym Mieczysława Jastruna.

W 1976 r. ukazał się przekład Hyperiona i wyboru listów poety autorstwa Wandy Markowskiej i Anny Milskiej, zatytułowany Pod brzemieniem mego losu, w latach 80. wybór wierszy w tłumaczeniu Bernarda Antochewicza, a w latach 90. tomik Fale nieba w przekładzie Andrzeja Pańty i duży zbiór Poezje (1998) w przekładzie i opracowaniu Andrzeja Lama. Drugie, poszerzone wydanie pod tytułem Nocny wędrowiec (2002) zawiera ponad 200 wierszy; najnowsze, Poezje zebrane (2014) z ok. 300 wierszami, biografią autora i metrykami tekstów, jest jedynym dostępnym w języku polskim pełnym wydaniem poezji Hölderlina. W 2003 r. ukazał się wybór 85 wierszy w dwujęzycznej edycji, tłumaczonych i opracowanych przez Antoniego Liberę, pod tytułem Co się ostaje, ustanawiają poeci.

Trzy ujęcia nieukończonej tragedii Śmierć Empedoklesa, która powstawała w latach 1797–1800, wraz z zachowanymi projektami całości, przełożył i opatrzył komentarzem Andrzej Lam (2014). W 2014 roku ukazały się Poezje zebrane w tłumaczeniu Andrzeja Lama.

W 2007 roku ukazała się w tłumaczeniu Tadeusza Zatorskiego książka Wilhelma Waiblingera Życie, poezja i obłąkanie Friedricha Hölderlina.

Wybrane utwory

• Hyperion – 1797–99
• Da ich ein Knabe war… (Gdy byłem chłopcem…) – 1798
• Buonaparte – 1798
• Der Mensch* (Człowiek) – 1798
• Der Abschied (Pożegnanie) – 1800
• Rückkehr in die Heimath (Powrót do ojczyzny) – 1800
• Brod und Wein (Chleb i wino) – 1800-01
• Die Wanderung (Wędrówka) – 1801
• Andenken (Wspomnienie) – 1803
• Antygona, Król Edyp (przekład dramatów Sofoklesa) – 1804
• Der Adler (Orzeł) – 1803–06 (niedokończony)

Linki zewnętrzne

• Utwory Friedricha Hölderlina w serwisie Wolne Lektury
• AntoniA. Libera AntoniA., Iza NataszaI.N. Czapska Iza NataszaI.N., Strażnik świętego ognia. Z Antonim Liberą, tłumaczem poezji Holderlina, rozmawia Iza Natasza Czapska, „Tygodnik Powszechny”, 6 kwietnia 2003 [dostęp 2020-04-06] .
• AntoniA. Libera AntoniA., Iza NataszaI.N. Czapska Iza NataszaI.N., Strażnik świętego ognia. Z Antonim Liberą, tłumaczem poezji Holderlina, rozmawia Iza Natasza Czapska [online], Antoni Libera [dostęp 2020-04-06] .