Eliusz Donat

Donat (łac. Donatus), właściwie Eliusz Donat (łac. Aelius Donatus), także Donat Gramatyk lub niepoprawnie Donet – rzymski gramatyk i historyk literatury z połowy IV wieku; najprawdopodobniej urodzony w Afryce. Uważany za jedną z najważniejszych postaci w dziejach europejskiego językoznawstwa. Przez około półtora tysiąca lat jego dzieła miały decydujący wpływ na kształt i treść nauczania języka łacińskiego. Często nadal naucza się gramatyki wielu języków zgodnie z formą i terminologią, jaką jej nadał Donat, chociaż nie korzysta się już z jego prac.

Eliusz Donat

Aelius Donatus

Figura Donata przy studni Schöner Brunnen w Norymberdze, pochodząca z końca XIV wieku
Zawód, zajęcie	gramatyk, historyk literatury

Zachowały się w całości dwie jego prace gramatyczne – Ars minor i Ars maior – oraz niekompletne komentarze do dzieł Wergiliusza i Terencjusza.

Życie i znaczenie

Donat nauczał w Rzymie, gdzie cieszył się wysokim prestiżem a jego wykładów słuchali studenci z całego Cesarstwa. Otrzymał oficjalny tytuł grammaticus urbis Romae, którym nadano mu status urzędowego gramatyka miasta. Jednym z uczniów Donata był Hieronim ze Strydonu, późniejszy autor łacińskiego przekładu Pisma Świętego, tak zwanej Wulgaty. Wpływ Donata był zdaniem badaczy decydujący dla języka i stylu, których użył w swoim przekładzie Hieronim.

Chociaż Donat opierał się w dużym stopniu na ustaleniach uczonych greckich, a także czerpał ze swoich poprzedników łacińskich, to jednak prosta i przejrzysta forma jaką nadał gramatyce w swoich pracach, przyczyniła się do ich upowszechnienia od końca IV wieku. Jego gramatyka była poprzez swoją innowacyjność i przejrzystość terminologiczną punktem zwrotnym badań językoznawczych w starożytności; pozwoliła też zachować naukę o klasycznej łacinie w okresie, gdy język ten zaczął ulegać daleko idącym zmianom.

Pryscjan, którego Institutiones grammaticae, ukończone w Konstantynopolu około 510 roku, będą później używane jako uzupełnienie Ars maior dla bardziej zaawansowanych studentów, pierwszy nazwał Donata określeniem auctor latinitatis – Donat był jego zdaniem pierwszym autorem, który napisał, w jaki sposób prawidłowo używać łacińskich wyrazów w odpowiednim stylu. Już dla Boecjusza, na początku VI wieku, imię Donat jest synonimem gramatyka a „Sztuka Donata” (Ars Donati) synonimem gramatyki.

Dla Konrada z Hirsau w XII wieku Donat był fundamentem całego piśmiennictwa, jego „abecedarium”. Znajomość dzieł Donata, była zdaniem Rogera Bacona w XIII wieku niezbędna dla podjęcia studiów teologicznych i filozoficznych: pchają się tysiącami nawet tacy, co nie umieją czytać Psalmów ani Donata, a którzy pomimo to, kiedy tylko złożą swe śluby, posyłani bywają na studia teologiczne (...) Stąd też błąd panuje pomiędzy nimi nieustannie.

W XII pieśni Raju Dante opisuje grupę dwunastu postaci tworzących koncentryczny krąg. Obok Augustyna i Tomasza z Akwinu, w tym ekskluzywnym gronie, Dante umieszcza tylko jednego poganina – Donata:

„Quel Donato ch’alla prim’ arte degnò por la mano”.

Ów Donat, który zapoznał nas z pierwszą ze sztuk.

Brak odniesień do chrześcijaństwa i niekiedy pogańska wymowa dzieł rzymskiego gramatyka bynajmniej nie przeszkadzały w średniowieczu. Dopiero Jean Gerson (1363–1429) próbował wprowadzić w twórczość Donata wartości chrześcijańskie, tworząc adaptację Donatus moralisatus („Donat umoralniony”), która jednak nie przyjęła się.

Przez wieki czytano też komentarze do Wergiliusza i Terencjusza a zawarte w nich tezy i opinie wpłynęły znacząco na europejskie piśmiennictwo. Komentarze są cytowane i parafrazowane w wielu dziełach, nawet współcześnie, chociaż rzadko ktoś dzisiaj zdaje sobie sprawę, że różne sformułowania pochodzą od Donata. Przykładem może być często cytowany i parafrazowany fragment komentarza do Terencjusza, znany Dantemu i Szekspirowi, wykorzystywany nadal jako schemat we współczesnej literaturze i filmach romantycznych:

„Quinque lineae sunt amoris, scilicet visus, allocutio, tactus, osculum sive suavium, coitus”.

Jest pięć [kolejnych] etapów miłości [w dziele literackim], mianowicie: spojrzenie, spotkanie, dotyk, pocałunek czy przytulanie, stosunek.

Jeżeli pominąć Biblię, to Donat był najczęściej wydawanym autorem w XV wieku, po wynalezieniu druku. Zachowało się ponad trzysta samodzielnych inkunabułów Ars minor i dziewięć wydań całości jego dzieł poświęconych gramatyce. We Włoszech pierwszą książką, wydrukowaną w 1464, była Ars minor. Donat był też pierwszym autorem książki drukowanej w Gdańsku. Starodruk Ars minor z XV wieku jest przechowywany w Bibliotece Gdańskiej PAN pod sygnaturą XV 365.

Donat w szkolnictwie

Donat nauczający gramatyki. Drzeworyt Gregora Reicha w Margarita Philosophica, Strasbourg 1512.

Od IV wieku dzieła Donata były stosowane w szkołach całej łacińskiej Europy, a w VII wieku powstały w Irlandii pierwsze do nich komentarze spoza Italii. W okresie karolińskim utwory Donata uznano za fundament nauczania gramatyki i zostały podstawowymi podręcznikami w trivium. Wycofywanie dzieł Donata ze szkolnictwa rozpoczęło się w XVII–XVIII wieku, kiedy zaczęto je zastępować nowszymi podręcznikami. W XIX wieku uczono się na Ars minor już rzadko, w XX wieku jej zastosowanie zanikło.

Ten, kto uczył się od okresu karolińskiego wymarłej już łaciny, miał nie tylko opanować ten język w czytaniu, lecz również doprowadzić do mistrzostwa sztukę mówienia w nim i pisania. Dlatego uczeń początkujący musiał wyuczyć się na pamięć Ars minor Donata. Potem przechodził do drugiego etapu kształcenia, czyli uczenia się Ars maior. Stąd też kurs łaciny w ramach sztuk wyzwolonych składał się zazwyczaj z czterech poziomów, odpowiadających poszczególnym czterem księgom Donata. Zniszczony wskutek użytkowania rękopis z tymi utworami był nazywany „donatem” lub „donetem”, a słowo to oznaczało elementarz lub podstawowy podręcznik.

Pierwszą sentencją, której zazwyczaj uczono w szkole aż do XVIII wieku, był początek Ars minor:

„Partes orationis quot sunt? Octo. Quae? Nomen, pronomen, verbum, adverbium, participium, coniunctio, praepositio, interiectio”.

Ile jest części mowy? Osiem. Jakie? Rzeczownik, zaimek, czasownik, przysłówek, imiesłów, spójnik, przyimek, wykrzyknik.

Dzieła Donata

Miniatura Simone Martiniego w rękopisie zamówionego przez Petrarkę Komentarza do Wergilusza z około 1340 roku. Pasterz, rolnik i rycerz symbolizują trzy style literackie. Na piszącego Wergiliusza wskazuje Donat.

Dzieło Donata poświęcone gramatyce łacińskiej składało się z dwóch części i czterech ksiąg. Pierwsza księga to Ars minor, następne trzy tworzą Ars maior. Ars minor zawiera wykład podstawowy przeznaczony dla początkujących z zakresu ośmiu części mowy, ujęty w formę pytań i odpowiedzi. Ars maior to wykład dla zaawansowanych, złożony z trzech ksiąg omawiających po kolei fonetykę, części mowy, najczęściej spotykane błędy językowe oraz tropy i figury. Zbiór tych czterech ksiąg określano najczęściej jako Ars Donati lub Ars grammatica.

Komentarze do Terencjusza i Wergiliusza nie zachowały się w całości. Komentarz do Terencjusza wydaje się być bardziej kompletny. Chociaż najstarsze, fragmentaryczne rękopisy tego dzieła pochodzą dopiero z XV wieku, to niektóre braki zostały uzupełnione przez współczesnych wydawców na podstawie cytatów u średniowiecznych autorów. Komentarz do Wergiliusza został odtworzony z kilku różnych wzmianek i cytatów – przede wszystkim z komentarza Serwiusza, który przytoczył długie fragmenty dzieła Donata. Poezja Wergiliusza posłużyła Donatowi jako przykład zastosowania trzech stylów literackich – niskiego (Bukoliki), średniego (Georgiki) i wysokiego (Eneida).

Wpływ na gramatyki języków narodowych

Dzieła Donata wpłynęły na niemal wszystkie gramatyki języków wernakularnych. Najstarsza znana, to powstała między rokiem 1225 a 1245 Donatz proensals („Donat prowansalski”) – gramatyka języka prowansalskiego oparta na Ars minor. Pomiędzy XIII a XV wiekiem napisano co najmniej dziesięć adaptacji Ars minor do języka francuskiego. W drugiej połowie XIV wieku Claretus de Solentia stworzył czeski Vocabulař grammatický – było to pierwsze zastosowanie dzieła Donata do języka słowiańskiego.

Najstarszy podręcznik do nauki gramatyki języka polskiego, Polonicae grammatices institutio, Piotr Statorius napisał w 1568 roku na podstawie zarówno najlepszych dzieł współczesnej mu polskiej poezji, jak i znajomości gramatyki Donata. Część badaczy uważa, że Statorius nie wzorował się bezpośrednio na Ars minor, lecz na stosowanej podczas jego nauki w Lozannie gramatyce łacińskiej, która również opierała się na Donacie.

Bibliografia

Wydania dzieł Donata

• Donati ars grammatica. W: Grammatici Latini vol. IV. H. Keil (ed.). Lipsk: 1864, s. 355–402. [dostęp 2014-11-24]. (łac.). Pierwsze wydanie krytyczne Ars maior.
• Aeli Donati quod fertur commentum Terenti. Paulus Wessner (ed.). Lipsk: B. G. Teubner, 1903. [dostęp 2014-11-24]. (łac.). Wydanie krytyczne Komentarza do Terencjusza.
• Louis Holtz: Donat et la tradition de l’enseignement grammatical. Etude sur l’Ars de Donat et sa diffusion (IVe-IXe siècle) et édition critique. Paryż: CNRS, 1981. Najnowsze wydanie krytyczne Ars minor i Ars maior z omówieniem i komentarzami.

Literatura

• Katalog inkunabułów Biblioteki Miejskiej w Gdańsku, HelenaH. Jędrzejowska, MariaM. Pelczarowa (oprac.), Gdańsk: Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku, 1954 [dostęp 2014-11-12] [zarchiwizowane z adresu 2014-11-12]  (pol.).
• Władysław Kuraszkiewicz: Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą. Warszawa: PWN, 1986. (pol.).
• Clive Staples Lewis: Odrzucony obraz: wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1995. (pol.).
• Ernst Robert Curtius: Literatura europejska i łacińskie średniowiecze. Kraków: Wydawnictwo Universitas, 1997. ISBN 83-7052-128-2. (pol.).
• Jürgen Leonhardt: Latein: Geschichte einer Weltsprache. Monachium: Verlag C. H. Beck oHG, 2009. ISBN 0-674-05807-0. (niem.). Cytowany za: Jürgen Leonhardt: Latin: Story of a World Language. Kenneth Kronenberg (tr.). Cambridge (Massachusetts), Londyn: The Belknap Press of Harvard University Press, 2013. ISBN 0-674-05807-0. [dostęp 2014-11-22]. (ang.).
• Donatus. W: The Classical Tradition. Anthony Grafton, Glenn W. Most, Salvatore Settis (ed.). Harvard: Belknap Press of Harvard University Press, 2010, s. 281–282. ISBN 0-674-07227-8. (ang.).

Linki zewnętrzne

• Donati ars minor. [w:] ed. L. Holtz 1981, 585–602 [on-line]. CORPVS GRAMMATICORVM LATINORVM. [dostęp 2014-11-12]. (łac.). Tekst Ars minor w podziale na rozdziały.
• DE PARTIBUS ORATIONIS ARS MINOR AELII DONATI. THE LATIN LIBRARY. [dostęp 2014-11-12]. (łac.). Tekst Ars minor bez podziału na rozdziały.
• Donati ars maior. [w:] ed. L. Holtz 1981, 603–674 [on-line]. CORPVS GRAMMATICORVM LATINORVM. [dostęp 2014-11-12]. (łac.). Tekst pierwszej i drugiej księgi Ars maior w podziale na rozdziały.
• Aelius Donatus Commentarii Vergiliani. IntraText CT, 2007. [dostęp 2014-11-12]. (łac. • ang.). Tekst Komentarza do Wergiliusza w podziale na księgi.