Wikipedia

Egzekucja w Falejówce

masowa egzekucja publiczna w Polsce w czasie II wojny światowej

Egzekucja w Falejówce – masowa egzekucja publiczna dokonana przez Niemców 20 marca 1944 we wsi Falejówka.

Egzekucja w Falejówce
Ilustracja
Pomnik w Falejówce
Państwo

Polska pod okupacją III Rzeszy

Miejsce

Falejówka

Data

20 marca 1944

Liczba zabitych

ok. 10 osób

Typ ataku

egzekucja przez rozstrzelanie

Sprawca

III Rzesza

Położenie na mapie Polski w 1939
Mapa konturowa Polski w 1939, na dole znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Ziemia49°37′46″N 22°09′41″E/49,629444 22,161389
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia

edytuj

Egzekucja została dokonana podczas II wojny światowej w dniu 20 marca 1944, tj. w końcowym okresie okupacji niemieckiej na obszarze ówczesnego Landkreis Sanok[1][2].

Na początku stycznia 1944 zatrzymani zostali dwaj mieszkańcy wsi Falejówka (Mieczysław Batruch, Ryszard Belzeman) i pięciu mieszkańcy wsi Pakoszówka (Ludwik Błaszczak, bracia Antoni Dąbrowski i Władysław Dąbrowski, Ludwik Pisula, Jan Winnicki)[3]. Zostali oni aresztowani pod zarzutem uczestnictwa w ruchu oporu[4]. Ich pojmanie było częścią akcji aresztowań przez gestapo członków Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich na przełomie 1943/1944[5] (skutkującej tu zatrzymaniem kilkunastu osób, w tym Alojzego Bełzy ps. „Alik”[6]).

Zatrzymania dokonali funkcjonariusze placówki gestapo w Sanoku: Leo Humeniuk, Johann Bäcker, Max Lesch przy udziale Karola Wojtasa (syn nacjonalisty ukraińskiego i sołtysa Falejówki, Franciszka Wojtasa)[7][8]. Aresztowani byli przesłuchiwani i torturowani, po czym część z nich była przewieziona do Tarnowa od 18 stycznia 1944[9][10]. Dwudziestu z zatrzymanych zostało przetransportowanych do Rzeszowa 2 lutego 1944[3][9]. Niektórzy z aresztowanych na przełomie 1943/1944 przeżyli, np. przewożony do Tarnowa Alojzy Bełza, który uciekł z pociągu 8 lutego 1944[9].

Rankiem 20 marca 1944 gestapowcy (wśród nich był ww. Humeniuk) zaprowadzili siłą mieszkańców Falejówki przed miejscowy Dom Ludowy[3][11][12]. Tam samochodem ciężarowym w obstawie żandarmerii zostali przetransportowani ww. aresztowani, a prócz nich także Leszek Krasicki z Zagórza oraz dwaj Łemkowie: Wasyl Dyczko z Dwernika i Stefan Iwaniszyn z Lalina[4]. Przebieg zrekonstruowano m.in. dzięki relacji Stefanii Stabryły, siostry Mieczysława Batrucha, która była świadkiem tego zdarzenia[3]. Przywiezieni ciężarówką zdążyli jeszcze na jej pokładzie odmówić chórem modlitwę[3]. Skazańcy byli prowadzeni parami z pojazdu stojącego przy szosie na teren pola oddalony o ok. 30 metrów[3]. Jako pierwsi szli pod uzbrojoną eskortą Ludwik Błaszczak i Antoni Dąbrowski, następnie Władysław Dąbrowski i Jan Winnicki, potem Mieczysław Batruch[3]. Skazańcy wyglądali na wychudzonych, ręce mieli skrępowane drutem kolczastym powodującym krwawienie[3]. Po doprowadzeniu na miejsce egzekucji Leo Humeniuk odczytał w języku polskim wyrok kary śmierci[3][12]. Z jego treści wynikało, że aresztowani zostali skazani jako zakładnicy z powodu usiłowania dokonania napadu na sołtysa Falejówki[3]. Po odczytaniu wyroku skazańcy zostali rozkuci, musieli się rozebrać, następnie zawiązano im oczy czarnym materiałem[13]. Tuż po tym 10 osób zostało rozstrzelanych[14][15][12]. Ofiary zostały pochowane w miejscu egzekucji w zbiorowym grobie[15][16].

Zarówno w opracowaniu Mieczysława Przystasza, jak i w treści inskrypcji na pomniku częściowo podano nieprawidłową tożsamość zamordowanych w egzekucji 10 osób (prócz czterech faktycznych ofiar byli wymieniani: Bernard Bensemann, Tadeusz Ciupa, Wojciech Dąbrowski, Władysław Krawczykiewicz, Stanisław Pisula, Władysław Winiarski, Wojciech Winnicki)[17][18]. W rzeczywistości osoby te zostały aresztowane i zamordowane wcześniej niż faktyczne ofiary egzekucji w Falejówce, co wykazało powojenne śledztwo w sprawie Ds. 2/72, prowadzone przez sanocką delegaturę Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie, której szefem był sędzia śledczy Czesław Cyran[18]. Według Andrzeja Brygidyna w Falejówce zastrzelono ośmiu członków konspiracji[5].

Upamiętnienie

edytuj

Z miejsca egzekucji w Falejówce pobrano ziemię, którą umieszczono w urnie złożonej w Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej, ustanowionym w 1948 na cmentarzu przy ulicy Rymanowskiej w Sanoku[19].

Inicjatorem ustanowienia pomnika w Falejówce był Zarząd Oddziału ZBoWiD w Sanoku[20]. Mimo apeli o zaangażowanie się, społeczność Falejówki od początku nie była aktywna przy pracach nad tym upamiętnieniem, natomiast u kresu wykonawstwa tegoż mieszkańcy wsi w pewnym stopniu uczestniczyli w tym zakresie[20]. Projekt pomnika w Falejówce oraz jego kosztorys wykonał nieodpłatnie członek sanockiego ZBoWiD, Władysław Galatowicz[14] (1911-2004, podczas wojny był żołnierzem Polskich Sił Zbrojnych[21][22]). Władze powiatu sanockiego przekazały na ten cel 7200 zł.[14]. W pracach budowlanych brali udział sami działacze Zarządu sanockiego ZBoWiD[20]. Wsparcia udzieliła Sanocka Fabryka Autobusów, w tym jej pracownik i jednocześnie działacz społeczny Karol Kenar, który wspomógł inicjatywę kruszywem[20]. Monument został wykonany z betonu[23]. Na pionowej płycie obelisku został umieszczony emblemat Krzyża Partyzanckiego oraz odlana z brązu tablica opisująca upamiętnienie i listę ofiar egzekucji[23].

Pomnik upamiętniający ofiary egzekucji w Falejówce został odsłonięty w niedzielę 17 maja 1959[16][20][24][25]. W uroczystościach uczestniczyli licznie mieszkańcy wsi Falejówka, jak również przewiezieni na miejsce autobusami sanoczanie w liczbie kilkuset osób[20]. Na odsłonięcie pomnika przybyli także przedstawiciele władz samorządowych, w tym powiatowych z Sanoka oraz wojewódzkich z Rzeszowa, wśród których był przewodniczący Wojewódzkiego Komitetu ZSL, Franciszek Depa[20]. Monument został oddany w opiekę miejscowemu społeczeństwu[26].

W kronice sanockiego oddziału ZBoWiDu Arnold Andrunik podał, że pomnik upamiętnia członków AK i BCh[27], natomiast w przewodniku, wydanym w 1980 przez Radę Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa, podano, że ustanowiony na miejscu kaźni obelisk upamiętnia 10 partyzantów Batalionów Chłopskich, rozstrzelanych przez hitlerowców[11]. W 1959 podano, że Niemcy dokonali egzekucji członków BCh w odwecie za zastrzelenie niemieckiego agenta (szpicla)[16].

Przez lata co roku w rocznicę egzekucji przy pomniku obchodzono rocznicę tej zbrodni[12][28].

Następstwa

edytuj

W okresie PRL sprawą wyjaśnienia zdarzeń poprzedzających oraz przebiegu samej egzekucji zajmowała się sanocka delegatura Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie, której szefem był sędzia śledczy Czesław Cyran[29]. Ustalenia OKBZH w Rzeszowie, przekazane za pośrednictwem Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, posłużyły jako materiał dowodowy w procesach zbrodniarzy niemieckich, którego odbywały się w Niemczech[29]. Jako świadkowie występowały w nich osoby z Polski[29].

Wyrokiem sądu przysięgłych w Berlinie Zachodnim z 23 sierpnia 1973 były SS-Unterscharführer Johann Bäcker (aresztowany od 31 marca 1971, wówczas 61-letni sprzedawca z Bonn) został skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności za zbrodnie popełnione podczas II wojny światowej na obszarze okupowanej Polski[29][30][31].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 56.
  2. ↑ Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 48. Według tego źródła w dniu 21 marca 1944.
  3. ↑ a b c d e f g h i j Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 57.
  4. ↑ a b Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 57, 76.
  5. ↑ a b Brygidyn. San 1992 ↓, s. 192.
  6. ↑ Przystasz 1967 ↓, s. 252.
  7. ↑ Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 57. Po wojnie Karol Wojtas zamieszkiwał w Australii..
  8. ↑ Brygidyn. San 1992 ↓, s. 194, 219.
  9. ↑ a b c Brygidyn. San 1992 ↓, s. 195.
  10. ↑ Edward Zając. Straty ludnościowe i materialne powiatu sanockiego w okresie okupacji hitlerowskiej (9 IX 1939 – 9 VIII 1944). „Rocznik Sanocki”. Tom II, s. 279, 1967. Wydawnictwo Literackie. 
  11. ↑ a b Województwo krośnieńskie. W: Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, lata wojny 1939-1945. Warszawa: Rada Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa / Sport i Turystyka, 1988, s. 397. ISBN 83-217-2709-3.
  12. ↑ a b c d Tygodnik 1994 ↓, s. 2.
  13. ↑ Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 57-58.
  14. ↑ a b c Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 48.
  15. ↑ a b Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 58.
  16. ↑ a b c Wieś rzeszowska uroczyście obchodziła Święto Ludowe. „Nowiny Rzeszowskie”. Nr 119, s. 2, 18 maja 1959. 
  17. ↑ Przystasz 1967 ↓, s. 266.
  18. ↑ a b Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 76.
  19. ↑ Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949-1984. Sanok: 1986, s. 21.
  20. ↑ a b c d e f g Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 53.
  21. ↑ Władysław Galatowicz. cmentarzsanok.zetohosting.pl. [dostęp 2019-06-30].
  22. ↑ Andrzej Brygidyn: Żołnierskimi rzuceni losami. Sanok: 1994, s. 163. ISBN 83-87282-47-2.
  23. ↑ a b Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 53, Tabela Nr 4.
  24. ↑ Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. W końcowej Tabeli Nr 4 podano rok 1957, lecz we wcześniejszym opisie 1959 poprawnie podano odsłonięcie pomnika w tymże roku..
  25. ↑ W przewodniku, wydanym w 1980 przez Radę Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa, podano rok 1969.
  26. ↑ Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 52.
  27. ↑ Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 48, Tabela Nr 4.
  28. ↑ Pamięć o poległych w Falejówce. gminasanok.pl. [dostęp 2019-08-04].
  29. ↑ a b c d Witold Szymczyk. Możemy im dać tylko pamięć. „Nowiny”. Nr 346, s. 5, 16 grudnia 1973. 
  30. ↑ Wyróżniali się okrucieństwem. Byli SS-mani skazani na dożywotnie więzienie. „Dziennik Łódzki”. Nr 200, s. 1, 24 sierpnia 1973. 
  31. ↑ Witold Szymczyk. By zbrodnia została ukarana. „Nowiny”. Nr 26, s. 1-2, 27 stycznia 1973. 

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Egzekucja_w_Falejówce&oldid=70843829”