Wikipedia

Edmund Matejko

Edmund Marcin Matejko, także Zygmunt Matejko (ur. 12 listopada 1829 w Krakowie, zm. 2 lipca 1907 tamże) – polski powstaniec, uczestnik węgierskiej Wiosny Ludów i powstania styczniowego, agronom, dzierżawca majątków ziemskich (m.in. Bieńczyc), nauczyciel w szkole rolniczej w Czernichowie, starszy brat malarza Jana, a młodszy bibliotekarza i historyka slawisty Franciszka.

Edmund Marcin Matejko
Data i miejsce urodzenia

12 listopada 1829
Kraków

Data i miejsce śmierci

2 lipca 1907
Kraków

Zawód, zajęcie

agronom
nauczyciel

Rodzice

Franciszek Ksawery Matejko
Joanna z domu Rosberg

Małżeństwo

Klara z domu Witaszewska

Krewni i powinowaci

2 siostry i 9 braci (wśród nich Franciszek i Jan)

Tablica pamiątkowa Edmunda Matejki w kaplicy Matki Boskiej Piaskowej w kościele karmelitów na Piasku w Krakowie

Absolwent Liceum św. Anny, przez kilka lat studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim. W dobie Wiosny Ludów zaangażował się w działalność spiskową, zagrożony aresztowaniem przedostał się na Węgry, gdzie wziął udział w walkach z armią austriacką. Po ich zakończeniu powrócił do Galicji, gdzie został aresztowany, lecz uciekł i udał się na emigrację – najpierw do Wielkopolski, a następnie do Francji. Na ziemie polskie powrócił w końcu lat 50., wziął udział w powstaniu styczniowym. Po jego zakończeniu zajmował się dzierżawieniem majątków ziemskich.

Życiorys

edytuj

Pochodzenie i młodość

edytuj

Urodził się 12 listopada 1829 roku. Był drugim dzieckiem Franciszka Ksawerego Matejki (1793–1860), czeskiego imigranta z okolic Hradca Králové i jego żony Joanny z domu Rosberg (1802–1845), córki niemieckiego siodlarza, osiadłego w Krakowie[1]. Edmund kształcił się w Liceum św. Anny[a], które ukończył zdając maturę. W 1845 roku podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, po wstępnym kursie filozofii zapisał się na Wydział Prawa[2]. Dwa lata później rozpoczął naukę malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych[3].

Wiosna Ludów

edytuj

Edmund Matejko nie ukończył studiów w Krakowie, ze względu na zaangażowanie się w wydarzenia polityczne. W 1848 roku, w trakcie Wiosny Ludów, uwikłał się w spisek[4], mający najpewniej na celu odbicie rekrutów wziętych do armii austriackiej[5]. Zagrożony aresztowaniem, opuścił Kraków wraz z Zygmuntem[b], młodszym bratem, i udał się na Węgry w końcu tego samego roku[6] lub w maju 1849 roku[7]. Obaj Matejkowie wstąpili w szeregi oddziału Hipolita Kuczyńskiego, początkowo wchodzącego w skład legionu niemieckiego, stacjonującego w Dolnym Kubinie, w ramach sił majora Ármina Görgeya, a po wzroście liczebności, przekształconego w samodzielny legion polskich żołnierzy. Węgierski dowódca, operujący na obszarze komitatów Orawa i Turoc, otrzymał od Józefa Wysockiego rozkaz wysłania tego oddziału do siebie, celem włączenia do Legionu Polskiego, lecz opóźnił jego wykonanie z racji zagrożenia atakiem rosyjskim, tak że dopiero po klęsce pod Szent Marton ocaleli Polacy dołączyli do jednostki Wysockiego[c][8].

W trakcie kampanii bracia walczyli w bitwach pod Bánffyhunyad, nad Wagiem i pod Turószentmárton (Szent Marton), gdzie Zygmunt zginął wiosną 1849 roku[9]. Edmund ocalał i trafił do Siedmiogrodu[d], gdzie dostał się do oddziałów Józefa Bema. W szeregach 2. batalionu piechoty legionu siedmiogrodzkiego zdobył stopień porucznika[10]. Po upadku powstania węgierskiego usiłował wrócić do Galicji. Został jednak schwytany przez Austriaków w trakcie próby przedostania się na te tereny[2] lub w samym Krakowie[11]. Skierowany do karnej kompanii w twierdzy Komarno, uciekł z transportu aresztantów pod Mogilanami. Przez jakiś czas ukrywał się w Kleczy Górnej, po czym opuścił Galicję i udał się do Wielkopolski. Znalazł zatrudnienie w majątku Dezyderego Chłapowskiego w Turwi, jednak nękany przez policję pruską, postanowił opuścić ziemie polskie[12].

Emigracja i powrót do kraju

edytuj
 
Jan Żiżka, fragment obrazu Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki – do jego postaci pozował Edmund Matejko

Matejko udał się na emigrację do Francji. Tam ukończył najpierw polską szkołę na Montparnasse, a następnie z wyróżnieniem szkołę rolniczą w Grignon pod Paryżem[13]. Utrzymywał kontakt listowny z rodziną[14]. Po kilku latach zdecydował się na powrót, który miał miejsce po 1857 roku. Z racji nie otrzymania zgody na osiedlenie się w Galicji, przedostał się na Wołyń, gdzie dzierżawił majątki ziemskie lub najmował się jako ich zarządca. Następnie trafił do guberni płockiej, i tam zarządzał dobrami hrabiego Wawrzyńca Engeströma. W 1860 roku został wybrany na członka Towarzystwa Rolniczego[13].

Powstanie styczniowe

edytuj

Do Krakowa powrócił przed wybuchem powstania styczniowego[15]. Obawiając się aresztowania (w związku ze sprawą próby odbicia rekrutów), zaczął używać imienia i dokumentów poległego brata[e]. Stąd też w późniejszych biografiach obaj byli ze sobą myleni[16]. Po rozpoczęciu zrywu w zaborze rosyjskim, wstąpił w lutym 1863 roku do oddziału pułkownika Leona Czechowskiego i majora Władysława Englerta, również weteranów walk na Węgrzech. Uzyskał rangę kapitana i dowodził kompanią karabinierów. Po klęsce partii Czechowskiego (20 marca) wrócił do Krakowa[17]. Jednak już w kwietniu tego samego roku, ponownie włączył się do walki zbrojnej, zabierając ze sobą brata, Kazimierza[f]. Dołączył do oddziału Józefa Miniewskiego. Bił się pod Krzykawką, gdzie był świadkiem śmierci Francesca Nullo[g]. Po klęsce wrócił do Krakowa (7 maja), gdzie został aresztowany za udział w potyczce pod Szklarami i uwięziony na Wawelu, ówcześnie cytadeli austriackiej twierdzy. Jak się zdaje, wolność odzyskał w marcu 1864 roku[18].

Lata po powstaniu

edytuj

1 kwietnia 1864 roku otrzymał posadę nauczyciela hodowli zwierząt i administracji rolnej w szkole rolniczej w Czernichowie. Uczył tam przez rok, po czym zrezygnował[19]. W 1869 roku objął w dzierżawę wieś Bieńczyce, należącą do kolegiaty św. Floriana w Krakowie. Spędził tam następne dwadzieścia cztery lata, angażując się w akcje oświatowe i społeczne, jednak choć podaje się, iż „gospodarował w nich wzorowo”[20], nie odniósł sukcesów finansowych. Popadł w długi, które w latach 80. pomógł mu spłacić Jan Matejko. Ostatecznie zrezygnował z posady[21]. Przeniósł się do Krakowa, gdzie spędził resztę życia. Zmarł 2 lipca 1907 roku i został pochowany na cmentarzu Rakowickim[19].

Życie prywatne

edytuj
 
Reprodukcja obrazu Jana Matejki Wacław Wilczek broniący kościoła w Trzebowie, do którego również pozował Edmund

Edmund Matejko ożenił się z Klarą z domu Witaszewską[19]. Miał z nią dwóch synów[22].

W pamięci Jana Matejki z czasów dzieciństwa Edmund zapisał się jako opiekuńczy i pomocny brat[23], który wedle przekazu Mariana Gorzkowskiego, sekretarza malarza, wespół z najstarszym z rodzeństwa, Franciszkiem, uczył go czytać[24]. Wiadomo, iż po zabraniu młodszego brata ze Szkoły św. Barbary (gdzie ten zupełnie sobie nie radził), przygotował go z powodzeniem do egzaminu wstępnego w Liceum św. Anny latem 1848 roku[25]. Listy z emigracji, w których opisywał Paryż i galerie sztuki, wedle relacji Izydora Jabłońskiego, wzbudziły później w młodym malarzu chęć odwiedzenia tego miasta[26]. Wiosna 1864 roku, kiedy starszy brat był uwięziony na Wawelu, Jan podjął starania, by zapewnić mu lepsze warunki, co zakończyło się pomyślnie[27].

Edmund był obecny na ślubie brata z Teodorą Giebułtowską (wedle relacji Stanisławy Serafińskiej, jej siostrzenicy, jeszcze jako kawaler), choć, jak reszta rodzeństwa, nie pochwalał tego związku[28]. Latem 1871 roku, Jan i Edmund wspólnie odwiedzili Franciszka, przebywającego w wiedeńskim zakładzie dla chorych psychicznie. Relacje między braćmi nie zawsze układały się kordialnie – w listopadzie tego samego roku[h], gdy Jan wykupywał dom przy Floriańskiej od swego rodzeństwa, Edmund sprzeciwiał się temu i dość opornie układał się z bratem, nie szczędząc mu złośliwości[29]. Nie doprowadziło to jednak do zerwania kontaktów między nimi. Gdy w 1876 roku malarz zakupił majątek ziemski w Krzesławicach, wybór ten podyktowany był bliskim sąsiedztwem Bieńczyc, dzierżawionych przez starszego brata[30]. Edmund, wraz ze swoją rodziną, czuwał przy umierającym Janie[31].

Wedle przekazów Gorzkowskiego artysta wydatnie wspierał finansowo brata, wypłacając mu co miesiąc pewną sumę pieniędzy, wykupił też jego weksel (1886) czy spłacił długi (1892), mimo własnych problemów[i]. Oprócz tego miał wychowywać jednego z jego synów[32].

Edmund pozostawił po sobie pamiętniki. Odznaczał się pewnym talentem malarskim[19]. Uwięziony na Wawelu kolorował egzemplarze albumu Jana Matejki, Ubiory w Polsce, wydanego w 1860 roku[33]. W późniejszych latach pozował bratu do postaci Jana Żiżki na płótnie Bitwa pod Grunwaldem oraz do postaci z obrazu Wacław Wilczek broniący kościoła w Trzebowie[j][34].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ PSB ↓, s. 182 jako nazwę szkoły podaje „Gimnazjum św. Anny”, był to jednak błędny zapis, PSB uzupełnienia ↓, s. 60.
  2. ↑ Zygmunt Hilary (ur. 29 kwietnia 1831, zm. 22 czerwca 1849), trzeci spośród rodzeństwa Matejków, również ukończył Liceum św. Anny i w 1847 roku podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykazywał zdolności plastyczne – w domu rodzinnym przechowywano jego rysunki, kopie wizerunków Kościuszki, księcia Poniatowskiego i kosyniera-krakusa. Interesował się także poezją. Zapisał się w pamięci młodszego brata Jana jako towarzysz jego zabaw dziecinnych. Zygmunt zginął w bitwie pod Turószentmárton (Szent Marton), wedle rodzinnej tradycji, rozsiekany przez Rosjan, gdy odmówił złożenia broni, PSB ↓, s. 182; Szypowska 1988 ↓, s. 347; Gorzkowski 1993 ↓, s. 79, 159, 379; Kovács 1999 ↓, s. 522; Słoczyński 2000 ↓, s. 17; Miezian 2014 ↓, s. 16; Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114; Kovács 2016 ↓, s. 450. W rzeczywistości najprawdopodobniej poległ, może sięgając po broń, na samym początku ataku Kozaków, który zaskoczył cały oddział węgierski, Kovács 1999 ↓, s. 520, ewentualnie odniósł śmiertelną ranę i zmarł w szpitalu miejskim po walce, Kovács 2010 ↓, s. 168 i Kovács 2016 ↓, s. 450. Pochowany został na cmentarzu w Szent Marton, jego nagrobek zachował się do lat 80. XIX wieku Kovács 2016 ↓, s. 451.
  3. ↑ PSB ↓, s. 182 i Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114 podają jedynie, że Matejkowie służyli w szeregach Legionu Polskiego.
  4. ↑ Kovács 1999 ↓, s. 529 wysuwa przypuszczenie, iż w Siedmiogrodzie znalazł się jako towarzysz kuriera Wysockiego, kapitana Edwarda Antoniego Żarskiego. Miał tam dotrzeć w lipcu 1849 roku, Kovács 2010 ↓, s. 169.
  5. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 17 podaje, iż tożsamością brata zaczął posługiwać się już po powrocie do Polski.
  6. ↑ Kazimierz Wilhelm (ur. 6 kwietnia 1841, zm. 17 grudnia 1882), dziesiąty z rodzeństwa Matejków, cieszył się sympatią całej rodziny, ceniącej jego spokój, skromność, ale i zaradność. W powstaniu styczniowym walczył do wiosny 1864 roku. Miał dwóch synów. Po jego śmierci Jan Matejko wziął na siebie wspomaganie wdowy comiesięcznym zasiłkiem pieniężnym, PSB ↓, s. 183; Gorzkowski 1993 ↓, s. 241; Słoczyński 2000 ↓, s. 14; Zgórniak 2004 ↓, s. 38; Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114.
  7. ↑ Miezian 2014 ↓, s. 16 podaje, iż Matejko dostał się wówczas do niewoli rosyjskiej.
  8. ↑ Jak podaje Zgórniak 2004 ↓, s. 25 wykup kamienicy miał miejsce w grudniu tego roku.
  9. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 133–134 podaje, iż Jan powierzył Edmundowi zarząd w Krzesławicach, który ten, mimo otrzymywania pensji, zaniedbywał. Nie potwierdza tego praca poświęcona tej wsi – Lempart 2011 ↓, s. 23 jako zarządcę z ramienia artysty wymienia Teodora Cybulskiego.
  10. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 75 podaje następujący tytuł tego obrazu: Jan Wilczek z Czeszowa podczas obrony klasztoru Benedyktynów w Trzebowie na Morawach przeciw królowi węgierskiemu Maciejowi Korwinowi. Użycie imienia „Jan” – tak też u Miezian 2014 ↓, s. 16, przyp. 29 – jest najpewniej omyłkowe, Zgórniak 2004 ↓, s. 33.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ PSB ↓, s. 182; Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114.
  2. ↑ a b PSB ↓, s. 182.
  3. ↑ Zgórniak 2004 ↓, s. 7.
  4. ↑ Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  5. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 16.
  6. ↑ PSB ↓, s. 182; Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  7. ↑ Kovács 1999 ↓, s. 520.
  8. ↑ Kovács 1999 ↓, s. 520–521; Kovács 2016 ↓, s. 451.
  9. ↑ PSB ↓, s. 182; Szypowska 1988 ↓, s. 16.
  10. ↑ PSB ↓, s. 182; Miezian 2014 ↓, s. 16.
  11. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 17; Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  12. ↑ PSB ↓, s. 182–183; Szypowska 1988 ↓, s. 17; Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  13. ↑ a b PSB ↓, s. 183; Kovács 2016 ↓, s. 451.
  14. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 17.
  15. ↑ Zgórniak 2004 ↓, s. 8.
  16. ↑ PSB ↓, s. 183; Słoczyński 2000 ↓, s. 17; Zgórniak 2004 ↓, s. 8; Miezian 2014 ↓, s. 16; Sołtysik 2019 ↓, s. 10.
  17. ↑ PSB ↓, s. 183; Miezian 2014 ↓, s. 16; Kovács 2016 ↓, s. 451.
  18. ↑ PSB ↓, s. 183; Zgórniak 2004 ↓, s. 16; Sołtysik 2019 ↓, s. 73.
  19. ↑ a b c d PSB ↓, s. 183.
  20. ↑ PSB ↓, s. 183 (tu błędnie podano, iż wieś należała do klasztoru norbertanek).
  21. ↑ Słoczyński 2000 ↓, s. 187; Miezian 2014 ↓, s. 16.
  22. ↑ Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114.
  23. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 18.
  24. ↑ Gorzkowski 1896 ↓, s. 17.
  25. ↑ Gorzkowski 1896 ↓, s. 20; Szypowska 1988 ↓, s. 18; Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  26. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 116.
  27. ↑ Sołtysik 2019 ↓, s. 73.
  28. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 132–133.
  29. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 190, 198–199.
  30. ↑ Lempart 2011 ↓, s. 19–20.
  31. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 485.
  32. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 241, 310, 415, 429.
  33. ↑ PSB ↓, s. 183; Szypowska 1988 ↓, s. 99; Zgórniak 2004 ↓, s. 12.
  34. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 75, 176; Miezian 2014 ↓, s. 16, przyp. 29.

Bibliografia

edytuj
  • Jolanta Antecka, Małgorzata Buyko: Teodora, moja miłość. Życie codzienne Jana i Teodory Matejków. Olszanica: Wydawnictwo Bosz, 2014. ISBN 978-83-7576-206-8.
  • Marian Gorzkowski: Jan Matejko. Epoka lat jego najmłodszych uzupełniona trzema portretami z dziennika prowadzonego w ciągu lat siedemnastu przez Maryana Gorzkowskiego. wyd. 2 powiększone. Kraków: nakład autora, Drukarnia Związkowa, 1896.
  • Marian Gorzkowski: Jan Matejko. Epoka od r. 1861 do końca życia artysty z dziennika prowadzonego w ciągu lat siedemnastu. oprac. Kazimierz Nowacki i Ignacy Trybowski. Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 1993. ISBN 83-7052-167-3.
  • István Kovács: Honwedzi, emisariusze, legioniści: słownik biograficzny uczestników Wiosny Ludów na Węgrzech. przekł. i posł. Jerzy Snopek. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2016. ISBN 978-83-7676-249-4.
  • István Kovács: Nieznani polscy bohaterowie powstania węgierskiego 1848–1849. przekł. i posł. Jerzy Snopek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2010. ISBN 978-83-7399-406-5.
  • István Kovács: Polacy w węgierskiej Wiośnie Ludów 1848–1849. „Byliśmy z Wami do końca”. przekł. i posł. Jerzy Snopek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1999. ISBN 83-87893-15-3.
  • Eligiusz Kozłowski: Matejko Edmund Marcin. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XX: Maria Józefa – Mieroszewski Krzysztof. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Polska Akademia Nauk Instytut Historii, Wydawnictwo PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1975, s. 182–183.
  • Maria Lempart: Zapomniane dziedzictwo Nowej Huty. Krzesławice. Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2011. ISBN 978-83-7577-090-2.
  • Maciej Miezian: Zapomniane dziedzictwo Nowej Huty. Bieńczyce. Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2014. ISBN 978-83-7577135-0.
  • Polski Słownik Biograficzny: uzupełnienia i sprostowania do tomów I–XL. Warszawa-Kraków: Polska Akademia Nauk-Polska Akademia Umiejętności, 2002. ISBN 83-88909-00-2.
  • Marek Sołtysik: Klan Matejków. wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2019. ISBN 978-83-213-5115-5.
  • Henryk Marek Słoczyński: Matejko. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2000, seria: A to Polska właśnie. ISBN 83-7023-820-3.
  • Maria Szypowska: Jan Matejko wszystkim znany. wyd. V. Warszawa: Zarząd Krajowy Związku Młodzieży Wiejskiej, Zespoły Usługowo-Wytwórcze ZK ZMW „Agrotechnika”, 1988, seria: Książki dla wsi.
  • Marek Zgórniak: Jan Matejko 1838–1893. Kalendarium życia i twórczości. Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, 2004. ISBN 83-89424-21-5.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Edmund_Matejko&oldid=71785575”