Ełdyty Wielkie

Ełdyty Wielkie
	osada
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	lidzbarski
Gmina	Lubomino
Liczba ludności (2006)	160
Strefa numeracyjna	89
Kod pocztowy	11-135
Tablice rejestracyjne	NLI
SIMC	0480595
	Położenie na mapie Polski Ełdyty Wielkie
	Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Ełdyty Wielkie
	Położenie na mapie powiatu lidzbarskiego Ełdyty Wielkie
	Położenie na mapie gminy Lubomino Ełdyty Wielkie
	54°00′06″N 20°10′02″E/54,001667 20,167222
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ełdyty Wielkie (niem. Gross Elditten^{[potrzebny przypis]}) – osada w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie lidzbarskim, w gminie Lubomino przy drodze wojewódzkiej nr 593.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. Osada znajduje się w historycznym regionie Warmia.

W części miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rolne Ełdyty Wielkie^[3].

Historia wsi

Ełdyty są najstarszą wsią parafialną na terenie Warmii. Wieś o powierzchni 110 łanów lokowana była w 1289 przez biskupa warmińskiego Henryka Fleminga. Pierwszym właścicielem wsi był Kondrad Wendepfaffe – szwagier biskupa Fleminga. Z rodziną Wendepfaffe związana była rodzina Padeluchów. (Wszyscy łącznie z biskupem pochodzili z Lubeki). Okresowo do 1388 r. właścicielem Ełdyt był Henryk Padeluche. W latach 1667–1908 Ełdyty (majątek ziemski o powierzchni 650 ha znajdowały się w posiadaniu rodziny Hatyńskich, później von Hatten. Z rodziny tej pochodził biskup Andrzej von Hatten. Po Hattenach właścicielami Ełdyt do 1945 r. była rodzina Strachowsky.

Z Ełdyt pochodziła Dorota Zegger, która w roku 1747 oskarżono o zmowę z diabłem i o to, że często udawała się na tańce. Sędzia skazał ją na spalenie na stosie, jednak właściciel Ełdyt (Theodor von Hatten) zmienił wyrok – polecił katu ściąć głowę, a tułów spalić.

Parafia

Powstanie parafii przewidziano w akcie lokacyjnym wsi z 1289 r. Kościół w Ełdytach pw. św. Marcina wybudowano w pierwszej połowie XIV w. Pierwsza wzmianka o proboszczu pochodzi z 1345 r. Parafia jako jedna z niewielu na terenie diecezji warmińskiej miała patronat prywatny. Po ukształtowaniu się archiprezbiteratów parafia Ełdyty należała do archiprezbiteratu orneckiego. Według zachowanych protokołów wizytacyjnych parafii, szkoła parafialna była tu w 1583 r. i w latach późniejszych. W 1729 do parafii (obok Ełdyt) należały wsie: Wysokie, Świękity i Klony. W 1772 r. na terenie parafii było 16 urodzin, 14 zgonów i dwa śluby. Komunię wielkanocną przyjęło 400 parafian.

O kościele w Ełdytach pisał Orłowicz w sposób następujący: "...na granicy Warmii nad Pasarją Ełdyty (Elditten) z bardzo starym kościołem zbudowanym z granitu...". Kościół w całości wybudowany był z kamienia polnego. W czasie remontu w latach 1885–1886 prezbiterium nakryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym mury korpusu kościoła podwyższono domurówką z cegły. Świątynia jest niska, oszkarpowana, szczyty regotyzowane, nad zachodnią fasadą w XIX w. dodano niepozorną wieżyczkę^[4]. Wystrój wnętrza kościoła jest neogotycki, z elementami baroku – rzeźby i obrazy z XVII–XVIII w.

Demografia i inne

W 1818 r. w Ełdytach było 133 mieszkańców, w 1939 – 249 i w 2000 – 310. W XVIII w. funkcjonował tu młyn wodny i wiatrak. We wsi zachował się XIX w. dwór. Budynek dworu jest budowlą jednokondygnacyją na rzucie prostokąta z dwukondygnacyjnym ryzalitem. Od 2002 r. dwór jest własnością prywatną.

Zabytki

Kościół w Ełdytach jest przypuszczalnie najstarszym zachowanym murowanym kościołem na Warmii. Zachodni portal był zabezpieczony przez bronę - dowód na funkcję kościoła jako schronienia w razie nagłej potrzeby, a więc czasową bliskość ostatnich powstań pruskich u schyłku XIII w. Ełdyty reprezentują pierwszy warmiński typ kościoła wiejskiego, złożonego z salowego korpusu i zwężonego, poligonalnego chóru, jednak bez zachodniej wieży^[5].

Bibliografia

Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec "Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich" (Wydanie III), Olsztyn 2001, ISBN 83-912840-2-6.
Tadeusz Chrzanowski, "Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii", Olsztyn, 1978.
Andrzej Kopiczko ''Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525-1772", Olsztyn 1993.
Jan Chłosta, "Słownik Warmii (historyczno-geograficzny)". Wyd. Littera, Olsztyn 2002.

Zobacz też

Ełdyty Małe

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 29471
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 247 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
↑ M.P. z 1958 r. nr 11, poz. 73
↑ Piotr Skurzyński "Warmia, Mazury, Suwalszczyzna" Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 101
↑ ChristoferCh. Herrmann ChristoferCh., Christofer Herrmann: Warmia i Mazury - przewodnik po zabytkach sztuki [online] [dostęp 2019-05-29] (ang.).

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 29471

[2] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 247 [zarchiwizowane 2022-10-26] .

[3] M.P. z 1958 r. nr 11, poz. 73

[4] Piotr Skurzyński "Warmia, Mazury, Suwalszczyzna" Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 101

[5] ChristoferCh. Herrmann ChristoferCh., Christofer Herrmann: Warmia i Mazury - przewodnik po zabytkach sztuki [online] [dostęp 2019-05-29] (ang.).

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]