Dyszno
Dyszno (do 1945 niem. Ringenwalde) – wieś w Polsce, położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie myśliborskim, w gminie Dębno[4][5]. Według danych z 2012 miejscowość liczyła 195 mieszkańców.
wieś | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Powiat | |
Gmina | |
Wysokość |
53 m n.p.m. |
Liczba ludności (2022) |
193[2] |
Strefa numeracyjna |
95 |
Kod pocztowy |
74-311[3] |
Tablice rejestracyjne |
ZMY |
SIMC |
0179861 |
Położenie na mapie gminy Dębno | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego | |
Położenie na mapie powiatu myśliborskiego | |
52°49′19″N 14°43′42″E/52,821944 14,728333[1] |
W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa szczecińskiego.
Wieś znajdowała się od ok. 1250 na terytorium powstałej Nowej Marchii. Od XV w. do I połowy XVIII w. właścicielem była rodzina von Schönebeck, posiadająca majątki w powiecie myśliborskim i chojeńskim. W latach 1766–1793 majątek należał do rodziny von Humboldt, z której pochodzili bracia Aleksander – przyrodnik i podróżnik, jeden z twórców nowoczesnej geografii, oraz Wilhelm – filozof i językoznawca. Od 1945 leży w granicach Polski.
Pośrodku wsi znajduje się kościół z XVI w., z ryglową wieżą dobudowaną w XVIII w. oraz park typu krajobrazowego, założony w XIX w. Na terenach polnych rosną zespoły drzew pomnikowych Lipy Humboldta i Dęby Humboldta o obwodach do 750 cm.
Toponimia
edytujDawna nazwa niemiecka została prawdopodobnie przeniesiona z miejscowości Ringenwalde koło Strausbergu. Jest ona zlepkiem dwóch słów:
- średnio-dolno-niemieckiego ringe „mały, niski” lub rink, ringes „krąg, obwódka”, oraz
- -walde, od średnio-dolno-niemieckiego wolt „las”.
Nazwy na przestrzeni wieków: Ringenwolde 1337; Rygenwalde, Ryngenwalde 1339; Ringenwalde 1833; Ringenwalde do 1945; po 1945 Dyszno, przejściowo Deszno Kraińskie (1960)[6].
Położenie
edytujWieś położona jest 9 km na płn.-wsch. od Dębna, 14 km na płd.-zach. od Myśliborza.
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski według Kondrackiego teren, na którym położone jest Dyszno należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego, makroregionu Pojezierze Południowopomorskie oraz w końcowej klasyfikacji do mezoregionu Równina Gorzowska[7].
Integralne części wsi
edytujSIMC | Nazwa | Rodzaj |
---|---|---|
0179878 | Borówno | kolonia |
0179884 | Przylaszczka | kolonia |
Środowisko przyrodnicze
edytujZałożenie parkowe z wkomponowaną siecią strumyków i niewielkich stawów, z 470 starymi drzewami; zespoły drzew pomnikowych „Lipy Humboldta” (3 szt.) i „Dęby Humboldta” (18 sztuk), o obwodach do 750 cm. Występuje tu także chroniony gatunek: rokitnik zwyczajny. Środowisko jest nieskażone[9].
Historia
edytuj- VIII – poł. X w. – w widłach Odry i dolnej Warty znajduje się odrębna jednostka terytorialna typu plemiennego, prawdopodobnie powiązana z plemieniem Lubuszan. Na północy od osadnictwa grupy cedyńskiej oddzielały ją puszcze mosińska (merica Massen) i smolnicka (merica Smolnitz); mieszkańcy zajmowali się gospodarką rolniczo-hodowlaną
- 960–972 – książę Mieszko I opanowuje tereny nadodrzańskie, obejmujące obręb późniejszej kasztelani cedyńskiej, ziemię kiniecką i kostrzyńską
- 1005 (lub 1007) – Polska traci zwierzchność nad Pomorzem, w tym również nad terytorium w widłach Odry i dolnej Warty
- 1112–1116 – w wyniku wyprawy Bolesława Krzywoustego, Pomorze Zachodnie uznaje zwierzchność lenną Polski
- pocz. XIII w. – obszar na północ od linii Noteci-dolnej Warty i zachód od Gwdy w dorzeczu Myśli, Drawy, środkowej Iny, stanowi część składową księstwa pomorskiego; w niewyjaśnionych okolicznościach zostaje przejęty przez księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego, a następnie jego bratanka, Władysława Odonica
- 1250 – margrabiowie brandenburscy z dynastii Askańczyków rozpoczynają ekspansję na wschód od Odry; z zajmowanych kolejno obszarów powstaje z czasem Nowa Marchia
- 1320–1323 – po wygaśnięciu dynastii askańskiej, Nowa Marchia przejściowo przechodzi we władanie książąt pomorskich
- 1323 – władzę w Nowej Marchii obejmują Wittelsbachowie
- 1337 – pierwsza wzmianka w księdze ziemskiej margrabiego brandenburskiego Ludwika Starszego pod nazwą Ringenwolde, w ziemi golenickiej: Ringenwolde LXIIII, dos IIII. Frumolt de wothvick pro seruicio X, Bornim pro seruicio VIII, Raso pro seruicio V, pactus X solidos, Heyne witte habet ibidem seruicium[10] – wieś liczy 64 łany (mansos), wolne od ciężarów podatkowych są 4 łany parafialne (dos), lennikami zobowiązanym do służby konnej są Fromold Wutsik posiadający 10 łanów, Bornim z 8 łanami, Raso z 5 łanami oraz Heyne Witte (bez podania liczby łanów), pakt (pactus) płacony rycerstwu przez chłopów wynosi 10 szylingów (solidos).
- XV–1763 w. – we wsi ród von Schönebeck[11]
- 1402-1454/55 – ziemie Nowej Marchii pod rządami zakonu krzyżackiego
- 1535-1571 – za rządów Jana kostrzyńskiego Nowa Marchia staje się niezależnym państwem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego
- 1538 – margrabia Jan kostrzyński oficjalnie wprowadza na terenie Nowej Marchii luteranizm jako religię obowiązującą
- 1643 – elektor brandenburski przekazuje Dyszno w lenno von Schönebeckom (Asche Berndt, Christian i Asmus Jürge, trzej nieletni synowie Hansa von Schönebeck)[12]
- 1701 – powstanie Królestwa Prus
- 1724 – wzmianka o rodzinie von Schönebeck
- 29 sierpnia 1759 – baron Friedrich Ernst von Hollwede (ur. 12 marca 1723, zm. 26 stycznia 1765) właściciel Dyszna, Krężlina i zamku Tegel, poślubia Marie Elizabeth Colomb (ur. 8 grudnia 1741 w Berlinie), córkę Johanna Heinricha Colomba (1695–1759) z Berlina (rodzina francuskich Hugenotów z Prowansji), z którą miał syna Heinricha Friedricha Ludwiga Ferdinanda (1762–1817) i córkę (zmarłą w dzieciństwie)[13]
- 1763 – ostatni przedstawiciel rodu von Schönebeck sprzedaje Dyszno kapitanowi von Hollwede
- 27 października 1766 – Marie-Elizabeth von Hollwede, z domu Colomb, wychodzi w Berlinie za mąż za Alexandra Georga von Humboldt (ur. 22 września 1720 w Zamenz), pruskiego majora, który w ten sposób staje się właścicielem Dyszna, Krężelina i zamku Tegel
- 6 stycznia 1779 – umiera Alexander Georg von Humboldt, pochowany zostaje początkowo w kościele w Dysznie, następnie w Falkenberg niedaleko Berlina
- 1793 – majątek Dyszno kupuje starosta powiatu chojeńskiego Carl Cristoph Gottlob von Knobelsdorff z Zielina za 72 tysiące talarów, z czego 45 tysięcy talarów pozostaje do 1803 jako hipoteka nie podlegająca spłacie (niem. unkündbare Hypothek)
- 22 lipca 1796 – od Knobelsdorffa majątek nabywa poeta Franz von Kleist za 91 tysięcy talarów; zmarł on 8 sierpnia 1797, a wdowa po nim, Albertine z domu von Jungk (ur. 2 lipca 1774 w Falckenhagen (?), zm. 16 listopada 1864 w Charlottenburgu koło Berlina), wyszła w 1800 za kapitana Ferdinanda Heinricha Thomasa von Waldow (1765–1830) z Dannenwalde[potrzebny przypis], z którym miała syna Karla (ur. 7 sierpnia 1801 w Dysznie).
- 19 listopada 1796 – w Tegel umiera Maria Elizabeth von Humboldt; młodszy syn Alexander von Humboldt otrzymuje tajną hipotekę na majątku Dyszno (45 tys. talarów) oraz 8 tys. talarów na hipotece Tegel, co wraz z pozostałymi inwestycjami i gotówką dawało spadek o wartości 91 475 talarów[14]
- 1801 – właścicielem Dyszna staje się rodzina von Reede (Rhöden, Rehden)
- 1806–1807 – Nowa Marchia pod okupacją wojsk napoleońskich; na mocy traktatu w Tylży w dniu 12 lipca 1807 wojska francuskie opuszczają terytorium państwa pruskiego z wyjątkiem niektórych ważniejszych twierdz, pod warunkiem spłaty bądź zabezpieczenia nałożonej na Prusy kontrybucji wojennej
- 1807–1811 – reformy gospodarcze Steina – Hardenberga dotyczące zniesienia poddaństwa chłopów w Prusach
- 1815–1818 – reformy administracyjne Prus zmieniają strukturę Nowej Marchii; wieś należy do powiatu Myślibórz, w rejencji frankfurckiej, w prowincji brandenburskiej
- 1817 – właścicielem Dyszna staje się Blell
Niemiecka nazwa | Obiekt | Położenie | Polska nazwa | Ludność ok. 1820 | Ludność w 1852 |
---|---|---|---|---|---|
Knack[15] | kolonia | 0,5 km na płd. | Przylaszczka | ||
Krummkavel[16] | folwark | 3,5 km na płn.-zach. | Krężelin | 17[17] | 135[18] |
Wilhelminenwalde[19] | kolonia, zakład | 1 km na płd. | Borówno | 294[20] |
- 1821–1834 – Dyszno w rękach Johanna Carla Friedricha Köppen (ur. 27 grudnia 1782 w Berlinie, zm. 26 czerwca 1834 w Dysznie, poślubił 11 listopada 1781 Sophię Emilię z domu Zürn, będącą córką Johanna Friedricha Köppen i Anny Marii Caroline Blell)[21]; nabyte za cenę 54 tysięcy talarów[12] Dyszno pozostaje w posiadaniu rodziny Köppen do końca II wojny światowej
- 1830–1840 – zbudowano pałac
- 1834–1861 – właścicielem majątku Carl Albert Friedrich Köppen
- 1861–1905 – właścicielem majątku Otto Köppen
- 1871–1918 – Nowa Marchia w ramach zjednoczonej Drugiej Rzeszy Niemieckiej
- 1882 – oddano do użytku linię kolejową łączącą Stargard Szczeciński z Kostrzynem, która przechodziła przez Dyszno (wybudowano dworzec kolejowy)
- 1905–1909 – właścicielem Paul Köppen
- 1909 – 1 poździernika 1945 – właścicielem Hans Köppen
- 1911 – wybudowano szkołę
- 3 lutego 1945 – zajęcie miejscowości przez 2 Gwardyjską Armię Pancerną 1 Frontu Białoruskiego
- 1945–1965 – działa szkoła podstawowa
- po 1945 – napływ osadników, szczególnie w 1946 z okolic Lublina i Zamościa; pierwszym sołtysem był Wł. Rusiecki spod Kielc, kolejnym Boniecki z podwarszawskiej Izbicy
- 5 stycznia 1946 – otwarto 4-klasową szkołę we wsi Różańsko, do której uczęszczali uczniowie z Różańska, Dolska, Pszczelnika, Dyszna i Ostrowca
- 1950 – zawiązano rolniczą spółdzielnię produkcyjną
- do 1965 – w Dysznie funkcjonuje 6-klasowa szkoła podstawowa
- 1965 – utworzono 7 klasę w szkole podstawowej
- 1973 – szkoła podstawowa w Dysznie staje się filią Zbiorczej Szkoły w Różańsku
Właściciel | Lata |
---|---|
Fromold Wutsik, Bornim, Raso, Heyne Witte |
1337 |
von Schönebeck | XV w. – 1763 |
Friedrich Ernst von Hollwede | 1763–1765 |
Marie Elizabeth Hollwede, wdowa | 1765–1766 |
Alexander Georg von Humboldt | 1766–1779 |
Marie Elizabeth von Humboldt, wdowa | 1779–1793 |
Carl Cristoph Gottlob von Knobelsdorff | 1793–1796 |
Franz von Kleist | 1796–1797 |
Albertine von Kleist, wdowa | 1797–1800 |
Ferdinand Heinrich Thomas von Waldow | 1800–1801 |
von Reede (Roden, Rhöden, Rehden) | 1801–1817 |
Blell | 1817–1821 |
Köppen | 1821–1945 |
Ludność
edytujLudność w ostatnich 3 stuleciach (wieś i majątek)[22][23][20][24][25]:
Gospodarka
edytujStruktura działalności gospodarczej na 31.12.2005[9]:
Dział | Ilość |
---|---|
Produkcja | 0 |
Transport | 0 |
Handel | 1 |
Usługi | 0 |
W Dysznie funkcjonują 53 gospodarstwa rolne o łącznej powierzchni 225 ha, nastawione na produkcję zbóż (jęczmień, pszenżyto, żyto, pszenica) oraz na hodowlę trzody chlewnej i bydła. Przeważają gleby klasy IIIb i IVa.
Powierzchnia gospodarstw:
Pow. w ha | Ilość |
---|---|
1-5 | 13 |
5-10 | 3 |
10-15 | 3 |
15-20 | 1 |
20-50 | 3 |
>50 | 30 |
Organizacje i instytucje
edytuj- Sołectwo Dyszno – ogół mieszkańców wsi Dyszno, Borówno, Przylaszczka stanowi Samorząd Mieszkańców Sołectwa
- wszystkie instytucje znajdują się w Dębnie
Edukacja
edytujDzieci uczęszczają do Szkoły Podstawowej w Różańsku, młodzież do Gimnazjum Publicznego w Smolnicy. Najbliższe biblioteki znajdują się w Różańsku i Warnicach.
Atrakcje turystyczne
edytuj- Kościół pw. św. Wojciecha – zbudowany został w XVI w., salowy na planie prostokąta, od strony zachodniej znajduje się czworoboczna ryglowa wieża z dwiema kondygnacjami o nadbudowie drewnianej, dobudowana w XVIII w. Trzeci, drewniany człon wieży zwieńczony jest stożkowym hełmem. Kościół został znacznie zniszczony w 1945, odbudowany w latach 1968–1975. Wewnątrz znajduje się drewniany ołtarz ambonowy z 1725, polichromowany ze złoceniami; na ścianie ołtarzowej współczesne freski nawiązujące formą i tematyką do Drzwi Gnieźnieńskich.
- Pozostałości pałacu – pałac zbudowany został w latach 1830–1840, wielokrotnie przebudowywany. Od lat 50. XX w. należał do PGR Chłopowo. Rozebrany w latach 80. XX w., widoczne są tylko częściowe pozostałości fundamentów. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 556 z 17.01.1966[26].
- Park typu krajobrazowego – założony w XIX w., powierzchnia 8 ha; z dużymi polanami oraz łąką parkową położona w otoczeniu dębów we wschodniej części parku. Zachowany w pierwotnych granicach, jednak układ dróg, kwater oraz wnętrz parkowych znacznie zatarty. W części płn.-zach. oraz wsch. znajdują się 2 dawne stawy parkowe. Zachowana została łąka parkowa z obsadzeniem złożonym z wiekowych dębów, a także rowy melioracyjne stanowiące granice założenia od strony południowej i wschodniej. Starodrzew w większej części zachowany (ok. 470 drzew), na uwagę zasługują cztery dęby szypułkowe w odmianie stożkowej rosnące w rzędzie równolegle do nieistniejącej ściany pałacu oraz buk pospolity odm. zwisającej. Na terenach polnych za wschodnią granicą parku rosną imponujące okazy pomnikowe, w tym zespoły drzew pomnikowych Lipy Humboldta i Dęby Humboldta – drzewa o obwodzie do 750 cm. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 226 z 10.11.1977[26].
- 4 lipy – przy drodze do Krężelina, pomniki przyrody
- Przez Dyszno przebiegają szlaki turystyczne: „Wokół Dębna”.
- 3 km na wschód-południowy wschód rezerwat przyrody „Czapli Ostrów” na jeziorze ostrowieckim.
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 27920
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-07] .
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 239 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ Urząd Miasta i Gminy Dębno, Dane Statystyczne. [dostęp 2013-10-01].
- ↑ Nazwy miejscowe Polski: historia – pochodzenie – zmiany. Kazimierz Rymut (red.). T. II. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 1996, s. 474. ISBN 83-85579-29-X.
- ↑ Karty z dziejów Dębna. Dębno: PPH „Zapol” Dmochowski Sobczyk, 2005, s. 25. ISBN 83-60140-35-9.
- ↑ GUS. Rejestr TERYT.
- ↑ a b Plan Rozwoju Wsi Dyszno, Załącznik 1 Do uchwały Nr LXVII/404/2006 Rady Miejskiej w Dębnie z dnia 28 czerwca 2006. [dostęp 2010-05-16].
- ↑ Ludwig Gollmert: Das Neumärkische Landbuch Markgraf Ludwigs des Älteren vom Jahre 1337. Nach einer neu aufgefundenen Handschrift des vierzehnten Jahrhunderts. Frankfurt am Oder: 1862, s. 16.
- ↑ Jamie Allen’s Family Tree & Ancient Genealogical Allegations. [dostęp 2010-05-16].
- ↑ a b Heinrich Karl Wilhelm Berghaus: Geographisch-historisch-Statistisches Landbuch der Provinz Brandenburg und des Markgrafthums Niederlausitz in der Mitte des 19. Jhrhndts. T. 3. Brandenburg: A. Müller, 1856, s. 449. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ Literaturport.de. [dostęp 2010-05-16].
- ↑ Julius Lowenberg, Robert Av-Lallemant, Alfred Dove: Life of Alexander von Humboldt. T. I. Londyn: Longmans, Green, And Co., 1873, s. 216–217.
- ↑ GenWiki-Knack. [dostęp 2010-06-10].
- ↑ GenWiki-Krummkavel. [dostęp 2010-06-10].
- ↑ Leopold Krugg: Neues topographisch-statistisch-geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats. T. 3. Halle: Karl August Kümmel, 1822, s. 25. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ Topographische Uebersicht des Appellationsgerichts-Departements Frankfurt a/O: Zusammengestellt von Güthlein. Gustav Harnecker & Co., 1856, s. 96.
- ↑ GenWiki-Wilhelminenwalde. [dostęp 2010-06-10].
- ↑ a b Topographische Uebersicht des Appellationsgerichts-Departements Frankfurt a/O: Zusammengestellt von Güthlein. Frankfurt a/O: Gustav Harnecker & Co., 1856, s. 97. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ Johann Friedrich 2 Köppen. [dostęp 2010-05-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-09)].
- ↑ Friedrich Wilhelm August Bratring: Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: Für Statistiker, Geschäftsmänner, bes. für Kameralisten. Die Neumark. Berlin: Friedrich Maurer, 1809, s. 122. [dostęp 2013-09-26].
- ↑ Wieś, smolarnia i cegielnia. Leopold Krugg: Neues topographisch-statistisch-geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats. T. 4. Halle: Karl August Kümmel, 1823, s. 148. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ Gemeindeverzeichnis Deutschland. Landkreis Soldin. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Provinz Brandenburg. Landkreis Soldin. [dostęp 2010-05-16].
- ↑ a b Rejestr zabytków nieruchomych – województwo zachodniopomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 .