Wikipedia

Dialekt rugijski

Dialekt rugijski[1] lub narzecze lechicko-rugijskie[2] – wymarły słowiański dialekt lechicki używany przez plemię Ranów[3] – średniowiecznych słowiańskich mieszkańców wyspy Rugii (w dialekcie rugijskim: Rȯjana, Rāna[3]) i jej przeciwległego wybrzeża[4]. Dialekt ten z powodu bliższego pokrewieństwa z językiem drzewiańskim niż z obszarem pomorskim należy klasyfikować jako dialekt zachodniolechicki[5].

Dialekt rugijski
Obszar

Wyspa Rugia

Liczba mówiących

wymarły

Klasyfikacja genetyczna
Występowanie
Ilustracja
Mapa Rugii z 1608 roku autorstwa Eilharda Lubinusa
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Gwary Rugii nie pozostawiły po sobie ciągłych tekstów, dlatego głównym źródłem wiedzy o nich są zapisane w średniowiecznych kronikach nazwy miejscowe i osobowe pochodzenia słowiańskiego.

Cechy językowe

edytuj

Rozwój samogłosek i sonantów

edytuj

Rozwój prasłowiańskich nosówek był zbieżny z tym w innych dialektach lechickich – psł. *ǫ dało regularnie ą̊, np. Dansne, Gansilitze, Damerowe, Wanghelin < psł. *Dǫsno, *Gǫslicě, *Dǫbrovy, *Ǫglinъ, podczas gdy w przypadku psł. *ę doszło do przegłosu lechickiego i przed twardymi spółgłoskami zębowymi dało ono ’ą̊, np. Boranta, Swantewostroe, Zvantegurt < psł. *Boręta, *Svętъ Ostrovъ, *Svętъ Gordъ, zaś w pozostałych pozycjach wąskie ę̇, np. Burrentin, Gnewentin, Uincymir < psł. *Borętinъ, *Gněvętinъ, *Vęťemirъ[6][7].

Przegłos lechicki wykazuje również rozwój *ě (jać) – przed spółgłoskami twardymi zębowymi dał on a, np. Lascouiz, Peask, Stralowe < psł. *Lěsъkovica, *Pěsъkъ, *Strělovo, zaś w pozostałych pozycjach e, np. Gnewentin, Pasceke, Tessemar < psł. *Gněvętinъ, *Pasěka, *Těšimirъ[8][9].

Prasłowiańskie *e przed spółgłoskami pierwotnie palatalnymi zwęża się do ė, zapisywanego naprzemiennie przez ⟨e⟩, ⟨i⟩ i ⟨y⟩, np. Bizdede, Kaminise, Mellnitz < psł. *Bezdědьje, *Kamenišče, *Melьnica, zaś w innych przypadkach daje e, np. Brese, Gribenow, Jesere < psł. *Berza, *Grebenovъ, *Jezero[10][11]. Zwężenie *e do ė lub i przed spółgłoskami pierwotnie palatalnymi wiąże dialekt rugijski z obszarem drzewiańskim[10]. Brak przegłosu polskiego *e > ’o.

Prasłowiańskie *o rozwinęło się zapewne w wąskie ȯ, oznaczane na piśmie ⟨o⟩, ⟨u⟩ lub ⟨uo⟩, np. Burizlaws, Dobrezlauus, Ulznica < psł. *Borislavъ, *Dobroslavъ, *Olьšanica[12]. Oprócz tego *o ulegało w pewnych, trudnych do określenia warunkach, redukcji do samogłoski zredukowanej typu ə (szwa), np. Debermoyzle, Luberadus < psł. *Dobromyslъ, *Ľuboradъ[10]. Szczególnie często do tej redukcji dochodzi w wygłosie, np. Bucowe, Belicowe, Jarcuowe < psł. *Bukovo, *Bělikovo, *Jarъkovo[13], choć są też formy bez tej redukcji, np. Slaweko < psł. *Slavъko[14]. Nagłosowe *o- ma tendencję do przybierania protetycznego v- (*o- > u̯o- > vo-), np. Wastroznae, Wobluzs, Swantewostroe < psł. *Ostrožьn-, *Obľuže, *Svętъ Ostrovъ[15], co łączy dialekt rugijski z resztą obszaru zachodnio- i środkowolechickiego, ale także z językami łużyckimi oraz gwarami wielkopolskimi i czeskimi.

Prasłowiańskie *a co do zasady dało a, np. Babyn, Camenez, Graboue < psł. *Babinъ, *Kamenьcь, *Grabovo[14][15]. Inaczej rozwinęło się jednak w grupie *ra-, gdzie dało re-, np. Redomer, Retim < psł. *Radoměrъ, *Radimь[14] obok rzadszego ra- jak np. Radozlaus < psł. *Radoslavъ[16] i być może w grupie *ja-, gdzie zapisy są niejednoznaczne, gdyż np. obok Jerognew mamy Jargneu < psł. *Jarogněvъ[14]. Oprócz tego w wygłosie *a ulegało redukcji, np. Ghore, Lopate, Plachte < psł. *gora, *lopata, *plaxъta[16].

Prasłowiańskie *u daje stale u, np. Bucowe, Lubbin, Zulizlaus < psł. *Bukovo, *Ľubinъ, *Sulislavъ[17][16], z wyjątkiem pozycji przed spółgłoskami nosowymi m i n, gdzie zdaje się dawać o, np. Peron (obok Pyrun, Perun), Stromineke < psł. Perunъ, Strumenьky[18].

Prasłowiańskie *i na ogół bez zmiany dało i, np. Babyn, Bandin, Gardist < psł. *Babinъ, *Bǫdinъ, *Gordišče[17][16]. W położeniu przed *r musiało jednak ulegać podwyższeniu do e lub a, o czym świadczą zapisy typu Jaromerus, Moyzlemer, Seracowe < psł. *Jaromirъ, *Myslimirъ, *Sirakovo[16].

Prasłowiańskie *y zasadniczo dało y, np. Bitgast, Bykove, Pribislaus < psł. *Bydъgoščь, *Bykovo, *Pribyslavъ, przy czym w pozycji po spółgłoskach wargowych była silna tendencja do dyftongizacji do oi, np. Moyslekov, Moyzlemer, Woyzlaus < psł. *Myslikovъ, *Myslimirъ, Vyslavъ[17][19]. Oprócz tego *y w niektórych pozycjach redukowało się do ə, np. Damerowe, Lepelowe < psł. *Dǫbrovy, *Lěpylovy[17].

Jery w pozycji słabej zanikły[17][20], zaś w pozycji mocnej *ь dał e, np. Camenez, Coretz, Kozel < psł. *Kamenьcь, *Korьcь, *Kozьlъ, a *ъ najprawdopodobniej o, na co jest tylko jeden przykład: Cirkow < psł. *Cŕ̥kъvь[20].

Prasłowiańska grupa *TorT przestawia się prawie bez wyjątków w TarT, np. Barnim, Charna, Gartz < psł. *Bornimъ, *Xorna, *Gordьcь[17][21]. Grupa *TolT przeważnie przestawia się do TloT, np. Glowe, Glowenitza, Slonitze < psł. *Golvy, *Golvьnica, *Solnicě, choć są przykłady na TolT, jak np. Soldekewitze < psł. *Soldъkoviťě[22]. Grupa *TerT zasadniczo daje TreT, zapisywane niekiedy TriT, np. Breghe, Bresnitz, Brisanche < psł. *Bergy, *Berzьnica, *Beržanъky, wyjątkowym TerT jest jedynie Zerbentin < psł. *Žerbętinъ[22]. Przykładów na *TelT brak[22].

Prasłowiańskie *r̥ stale daje ar, np. Carnin, Garnzke < psł. *Kr̥ninъ, *Gr̥nьčьky[22]. W przypadku *ŕ̥ doszło do przegłosu lechickiego do ar przed spółgłoskami twardymi zębowymi, np. Bardeke, Zarnegloue < psł. *Bŕ̥dъko, *Čŕ̥na Glova, zaś w pozostałych pozycjach *ŕ̥ daje er (ir), np. Cerwitze, Cirkow, Sirkuist < psł. *Čŕ̥vicě, *Cŕ̥kъvь, *Cŕ̥kъvišče[23][24]. Prasłowiańskie *l̥ i *ĺ̥ zlały się i dały ol, np. Dolgemost, Puzdevolk, Stolpzk < psł. *Dl̥gъ Mostъ, *Pustivĺ̥kъ, *Stl̥pьskъ[23][25].

Rozwój spółgłosek

edytuj

Pierwotne spółgłoski palatalne uległy dyspalatalizacji, z wyjątkiem przypadków, gdy następowały po nich samogłoski tylne. Ta palatalizacja jest notowana w zapisach, takich jak Borjanta, Liazcha, Pyazcke, Zwinga < psł. *Boręta, *Lěska, *Pěsъky, *Svinьja[25]. Łączy to dialekt rugijski z narzeczem drzewiańskim[23][5].

Prasłowiańskie *ť i *ď (<*t-j, *k-t; *d-j) dały odpowiednio c i ʒ, np. Swetzenowitz, Blandzawicz < psł. *Svěťenoviťь, *Blǫďaviťь, przy czym druga z głosek miała tendencję do przechodzenia w z, np. Miseres < psł. *Meďerěčь[26].

Prasłowiańska grupa šč przeszła w st, np. Gardist, Stiaplin < psł. *Gordišče, *Ščapъlinъ[27]. Podobnie jak dyspalatlizacja spółgłosek miękkich przed samogłoskami przednimi, ta cecha również łączy dialekt rugijski z obszarem drzewiańskim.

W zabytkach pisanych brak rozróżnienia szeregu s, c, z od š, č, ž, co najpewniej świadczy o mazurzeniu dialektu rugijskiego[27].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Milewski 1930 ↓, s. 297, 301.
  2. ↑ Batowski 1927 ↓, s. 259.
  3. ↑ a b Milewski 1930 ↓, s. 306.
  4. ↑ Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 114.
  5. ↑ a b Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 136.
  6. ↑ Batowski 1927 ↓, s. 271.
  7. ↑ Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 125-127.
  8. ↑ Batowski 1927 ↓, s. 271-272.
  9. ↑ Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 127.
  10. ↑ a b c Batowski 1927 ↓, s. 272.
  11. ↑ Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 127-128.
  12. ↑ Batowski 1927 ↓, s. 272-273.
  13. ↑ Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 128.
  14. ↑ a b c d Batowski 1927 ↓, s. 273.
  15. ↑ a b Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 129.
  16. ↑ a b c d e Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 130.
  17. ↑ a b c d e f Batowski 1927 ↓, s. 274.
  18. ↑ Milewski 1930 ↓, s. 295.
  19. ↑ Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 130-131.
  20. ↑ a b Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 131.
  21. ↑ Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 131-132.
  22. ↑ a b c d Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 132.
  23. ↑ a b c Batowski 1927 ↓, s. 275.
  24. ↑ Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 132-133.
  25. ↑ a b Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 133.
  26. ↑ Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 133-134.
  27. ↑ a b Łęgowski i Lehr-Spławiński 1922 ↓, s. 134.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Dialekt_rugijski&oldid=74214942”