Dassault Mirage IV
Dassault Mirage IV – francuski ponaddźwiękowy bombowiec strategiczny oraz samolot rozpoznawczy wytwórni Dassault z okresu zimnej wojny. Dwumiejscowy, dwusilnikowy samolot odrzutowy w układzie delty bez usterzenia poziomego, osiągający dwukrotną prędkość dźwięku. Oblatany w 1961 roku, służył od 1964 do 2005 roku wyłącznie we francuskim lotnictwie jako bombowiec strategiczny, przystosowany do wykonywania uderzeń nuklearnych z wykorzystaniem bomb atomowych AN-11 i AN-22 oraz pocisków rakietowych ASMP, a następnie także jako samolot rozpoznawczy dla rozpoznania strategicznego.
.jpg) Dassault Mirage IVP | |
| Dane podstawowe | |
| Państwo | |
|---|---|
| Producent | |
| Typ |
strategiczny bombowy i rozpoznawczy |
| Załoga |
2 |
| Historia | |
| Data oblotu |
12 października 1961 |
| Lata produkcji |
1964–1968 |
| Wycofanie ze służby |
2005 |
| Liczba egz. |
62 + 4 prototypy |
| Dane techniczne | |
| Napęd |
2 x turboodrzutowy SNECMA ATAR 9K13 |
| Ciąg |
6700 kG z dopalaniem |
| Wymiary | |
| Rozpiętość |
11,84 m[1] |
| Długość kadłuba |
23,35 m (bez sondy)[1] |
| Wysokość |
5,45 m[1] |
| Powierzchnia nośna |
78 m²[1] |
| Masa | |
| Własna |
14 206 kg[1] |
| Startowa |
31 600 kg |
| Osiągi | |
| Prędkość maks. | |
| Prędkość przelotowa |
960 km/h[2] |
| Prędkość wznoszenia |
4′15″ na 11 000 m[2] |
| Pułap |
20 000 m[1] |
| Zasięg |
4000 km[1] |
| Promień działania |
3700 km z tankowaniem |
| Dane operacyjne | |
| Uzbrojenie | |
| 1 bomba atomowa AN 11 lub AN 21 (Mirage IVA) 1 pocisk rakietowy ASMP (Mirage IVP) | |
| Użytkownicy | |
| Francja | |
| Rzuty | |
| |
Historia
edytujPowstanie Mirage IVA
edytujPrace nad ponaddźwiękowym bombowcem, zdolnym do przenoszenia broni atomowej, rozpoczęły się we Francji w 1956 roku[3]. Jednocześnie prowadzono prace nad francuską bombą atomową, którą po raz pierwszy przetestowano 13 lutego 1960 roku[3]. Działania te były wyrazem ambicji prezydenta Francji gen. de Gaulle′a uczynienia z Francji niezależnego mocarstwa. Opracowania samolotu podjęły się dwie francuskie wytwórnie lotnicze: Dassault (wówczas Générale aéronautique Marcel Dassault – GAMD) i SNCASO, która zaproponowała bombowiec o skośnych skrzydłach SNCASO 4060 Super Vautour, jako rozwinięcie samolotu Vautour[3]. Rząd Francji wybrał do realizacji propozycję Dassault, opartą na projektowanym ciężkim samolocie myśliwskim Mirage IV[3]. Wstępne zamówienie na skonstruowanie bombowca skierowano 28 listopada 1956 roku[3]. Pierwszy prototyp nowego samolotu, Mirage IV-01, oblatany 17 czerwca 1959 roku, był w zasadzie powiększonym dwusilnikowym rozwinięciem myśliwca Mirage III, zachowując jego charakterystyczny układ bezogonowej delty[3]. Miał on maksymalną masę startową 20 343 kg i powierzchnię nośną 70 m², a napędzany był silnikami SNECMA ATAR 9B o ciągu 9000 kG z dopalaniem[1]. Silniki również pochodziły z Mirage III[4]. Samolot ten pobił w 1960 roku dwa rekordy prędkości na dystansie zamkniętym 1000 km – 1822 km/h (19 września) i 500 km – 1972 km/h (23 września), lecąc z prędkością między Ma 2,08 a 2,14[4]. 13 lutego 1961 roku prototyp Mirage IV-01 został jednak utracony na skutek awarii silnika (załoga katapultowała się)[3][5].
Jeszcze przed jego oblotem uznano, że bombowiec tej wielkości miał jednak niewystarczający zasięg bez tankowania w powietrzu, więc Mirage IV-01 traktowany był jako samolot doświadczalny, a wytwórnia opracowała znacznie powiększony projekt Mirage IVB (masa startowa 57 ton, powierzchnia nośna 130 m², długość kadłuba 28 m)[6]. 9 maja 1959 roku lotnictwo zamówiło budowę trzech prototypów[4]. Z uwagi na brak francuskich silników o wystarczającym ciągu, przewidziano napęd licencyjnymi amerykańskimi silnikami Pratt & Whitney J-75B-24 o ciągu 13 600 kG z dopalaniem[6]. Wytwórnia przystąpiła do budowy prototypu, a lotnictwo według planów z 1959 roku zamierzało pozyskać 53 bombowce Mirage IVB i 27 samolotów walki radioelektronicznej z trzyosobową załogą[6]. W tym samym roku jednak zamawiający uznał, że Mirage IVB będzie zbyt drogi i wiążący się z większym ryzykiem technicznym i zrezygnował z budowy tego samolotu[6]. Istotnym czynnikiem była też chęć uniknięcia uzależnienia strategicznego francuskiego programu od amerykańskich silników[4].
Wobec rezygnacji z samolotu Mirage IVB, wytwórnia zaproponowała wariant pośredni co do wielkości, oznaczony Mirage IVA[6]. Maksymalna masa startowa została ograniczona do 33 ton, a powierzchnia nośna wyniosła 78 m²[1]. W październiku 1959 roku wariant ten został zaakceptowany do rozwoju[4]. W marcu 1960 roku lotnictwo zamówiło budowę trzech prototypów tej wersji[6]. Pierwszy prototyp Mirage IVA-02 oblatano 12 października 1961 roku, dalsze dwa w 1962 i 1963 roku, po czym samolot zaakceptowano do produkcji[7]. 29 maja 1962 roku lotnictwo zamówiło 50 samolotów, a 4 listopada jeszcze 12, zdolnych do przenoszenia zasobnika rozpoznawczego[4]. Pierwszy seryjny samolot oblatano 7 grudnia 1963 roku[4]. Zbudowano ogółem serię 62 samolotów Mirage IVA, które weszły do służby między lutym 1964 a marcem 1968 roku[7].
W 1959 roku planowano budowę wersji rozpoznawczej i walki radioelektronicznej Mirage IVE, z trzyosobową załogą, lecz zrezygnowano z niej wraz z rezygnacją z większego płatowca Mirage IVB[6].
Modernizacja Mirage IVP
edytuj.jpg)
Wobec stałego wzrostu zagrożenia ze strony obrony przeciwlotniczej, także w stosunku do samolotów lecących na małej wysokości, nuklearne bomby lotnicze stały się mało skutecznym środkiem walki[8]. W odpowiedzi na nowe potrzeby, we Francji opracowano pocisk odrzutowy średniego zasięgu powietrze-ziemia ASMP. Miał on zasięg odpalenia od 30 do 400 km i mógł mieć głowicę konwencjonalną lub atomową o mocy od 100 do 300 kiloton[9]. Jako jego główny nosiciel przewidziano myśliwiec wielozadaniowy Mirage 2000N, lecz zanim wszedł on do służby, postanowiono dostosować do przenoszenia ASMP samoloty Mirage IV[9]. Pierwsze próby prowadzono w 1982 roku[10]. Począwszy od 1985 roku, 19 samolotów Mirage IVA zostało zmodyfikowanych do przenoszenia nowego pocisku[10]. Przebudowane samoloty otrzymały nowe oznaczenie Mirage IVP (od: Pénétration - przenikanie)[9]. Zmiany obejmowały głównie awionikę – zmodernizowane systemy nawigacyjne i celownicze oraz montaż wzmocnionej podłogi zakrywającej zagłębienie w kadłubie, z zewnętrzną belką do podwieszenia pocisku ASMP[9]. Zmodernizowane samoloty nadal mogły przenosić zasobnik rozpoznawczy CT 52[9].
Służba
edytuj
Samoloty Mirage IVA, razem z pierwszą francuską lotniczą bombą atomową AN 11, dostępną od lipca 1964 roku, zapoczątkowały istnienie francuskiego lotnictwa strategicznego (Forces Aériennes Stratégiques)[11]. W samoloty te wyposażono jako pierwsze dwie nowo utworzone eskadry lotnictwa strategicznego: EB 1/91 Gascogne w bazie Mont-de-Marsan i EB 2/91 Bretagne w bazie Cazaux, wchodzące w skład 91 Pułku (EB 91)[12]. Pierwsza eskadra EB 1/91, sformowana w czerwcu 1964 roku, uzyskała gotowość bojową i rozpoczęła pełnienie dyżurów 1 grudnia 1964 roku[12]. W razie alarmu wyznaczony samolot uzbrojony w bombę atomową miał wystartować w ciągu pięciu minut; w gotowości do startu był też tankowiec powietrzny[12]. Do 1966 roku utworzono z tych samolotów łącznie dziewięć eskadr w składzie trzech pułków: EB 91, EB 93 i EB 94 (po trzy eskadry bombowców i czwartej eskadrze tankowców w każdym)[12]. Utworzenie własnych sił odstraszania nuklearnego było istotnym czynnikiem, pozwalającym Francji na opuszczenie struktur wojskowych NATO w 1966 roku i odgrywanie roli w pełni niezależnego mocarstwa[13]. Mirage IV były używane także w ośrodku szkoleniowym CIFAS 328 w Bordeaux-Mérignac[12].
Po uzyskaniu pełnego stanu eskadr, 36 samolotów miało pełnić dyżury bojowe, w tym jeden z każdej eskadry miał startować w ciągu 15 minut, a pozostałe w ciągu godziny po otrzymaniu rozkazu[13]. Należy zaznaczyć, że ćwiczono podwieszanie bomb atomowych oraz loty z bombami ćwiczebnymi, natomiast zabronione były loty z bombami atomowymi w czasie pokoju, aczkolwiek na początku służby zdarzył się jeden taki przypadkowy start[14]. Mirage IVA nr 36 zademonstrował możliwości przelatując w 1966 roku w ramach operacji Tamouré wraz z tankowcem C-135F, w czterech etapach, przez USA do bazy Hao w Polinezji Francuskiej[13]. Jako pierwszy francuski samolot wojskowy przeleciał wówczas 10 maja nad Atlantykiem przez Azory do USA (baza Otis w Massachusetts), w 7 godzin 40 minut[14]. Drugi samolot tego typu (nr 9) dostarczono w tym czasie do Hao na pokładzie okrętu desantowego „Ouragan”[14]. Samolot nr 9 wziął udział w próbie bomby atomowej AN-11 na atolu Mururoa 19 lipca, po czym powrócił lotem do Francji, a drugi powrócił drogą morską (uszkodzony przy lądowaniu)[14]. Francuskie siły strategiczne postawiono w stan pełnej gotowości raz, podczas „Praskiej Wiosny” w 1968 roku[14].
Podstawowym potencjalnym celem floty Mirage IVA były duże miasta i bazy wojskowe ZSRR. Operując z francuskich baz, bez tankowania w powietrzu samolot mógł osiągnąć linię Budapeszt – Królewiec (w tym Polskę), a z tankowaniem w drodze do celu – np. Moskwę, Murmańsk na północy lub miasta na Ukrainie na południu[13]. Tankowanie przewidywano nad Morzem Północnym lub Morzem Czarnym. W tym celu zakupiono w USA 12 powietrznych tankowców KC-135 (oznaczonych C-135F), które zaczęły pełnić służbę w styczniu 1965 roku[12]. Podstawowy profil lotu zakładał dolot i atak na wysokim pułapie z dużą prędkością (ang. High-High-High). Po tankowaniu w powietrzu i zrzucie dodatkowych zbiorników paliwa, na kilkaset kilometrów przed celem samolot zwiększał prędkość z Ma 0,9 do naddźwiękowej Ma 1,85 oraz pułap z 9800 m do 17 000 m[8]. Mógł atakować w ten sposób cele w promieniu 3500 km[8]. Misje obarczone były wysokim ryzykiem i brano pod uwagę podczas powrotu możliwość konieczności katapultowania się z braku paliwa, w tym nad neutralną Szwecją[14]. Pod koniec lat 60., gdy znacznie wzrosło zagrożenie ze strony rakiet przeciwlotniczych dla samolotów latających na dużych wysokościach, zmodyfikowano samoloty Mirage IVA w celu latania na małych wysokościach, co obejmowało głównie autopilota oraz wprowadzenie nowych bomb AN 22[13]. Przy profilu High-Low-High (dolot i powrót na dużej wysokości, atak na małej) samolot mógł atakować cele na głębokość 2700 km, a lecąc cały czas na małej wysokości (Low-Low-Low), bez tankowania w powietrzu, na głębokość 830 km[8]. W obu tych profilach samolot dolatywał do celu z prędkością okołodźwiękową 1100 km/h i zrzucał bombę przy 825 km/h[8]. Mirage IV był uznawany za pierwszy i jedyny samolot europejski zdolny do dłuższego lotu (ponad 30 minut) z dwukrotną prędkością dźwięku[4][a].
W czasie służby samoloty otrzymały modyfikowane stale środki walki radioelektronicznej – urządzenia wykrywające opromieniowanie radarem i zakłócające pracę radarów systemów przeciwlotniczych[15]. Oprócz wyposażenia montowanego w płatowcu, stosowano podwieszane zasobniki walki radioelektronicznej. Poszczególne systemy miały zakłócać radary pocisków S-125, 2K12 Kub i S-75[15]. Część samolotów Mirage IVA została od października 1968 roku przystosowana także do przenoszenia zasobnika rozpoznania fotograficznego CT 52, podwieszanego pod kadłubem, zawierającego komplet aparatów fotograficznych do zdjęć na małych i dużych wysokościach[16].
cropped.jpg)
1 lipca 1976 roku lotnictwo strategiczne na Mirage IVA przeorganizowano w dwa pułki (sześć eskadr), rozwiązując trzy eskadry i grupując tankowce w dawnym pułku bombowym EB 93, przeformowanym w pułk tankowania powietrznego ERV 93[8]. W 1978 roku w jednostce szkolnej CIFAS 328 utworzono eskadrę szkolno-rozpoznawczą ERI 1/328[8]. W 1983 roku natomiast rozwiązano trzecie eskadry w pułkach bombowych, pozostawiając cztery eskadry[8].
Zmodernizowane samoloty Mirage IVP weszły do służby w 1986 roku w jedynie dwóch eskadrach EB 1/91 Gascogne i EB 2/91 Bretagne (po 6 bombowców)[10]. Pierwsze z nich uzyskały gotowość operacyjną 1 maja 1986 roku[10]. Ostatnie dwie eskadry z Mirage IVA przenoszącymi bomby nuklearne zostały rozwiązane w grudniu 1986 (EB 1/94 Guyenne) i lipcu 1988 roku (EB 2/94 Marne), a samoloty wersji IVA wycofano[10].
Latem 1996 roku rozwiązano eskadrę EB 2/91, a EB 1/91 przekształcono na eskadrę rozpoznania strategicznego ERS 1/91 Gascogne (Escadron de Reconnaissance Stratégique)[16]. Był to koniec służby Mirage IV jako bombowców strategicznych, w której roli zostały zastąpione przez Mirage 2000N. Pozostające na wyposażeniu ERS 1/91 samoloty Mirage IVP (5 sztuk plus jeden zapasowy) zmieniły przeznaczenie na samoloty jedynie rozpoznawcze. Misje rozpoznawcze wykonywano już wcześniej, w tym w 1987 roku jeden samolot przeprowadził 11-godzinną misję z 12 tankowaniami w powietrzu w celu oceny zniszczeń dokonanych przez francuskie szturmowce w libijskiej bazie lotniczej w Czadzie[14]. W 1995 roku samoloty rozpoznawcze używane były podczas operacji Deliberate Force nad Bośnią i Hercegowiną, a w 1999 roku nad Kosowem (operacja Allied Force)[14]. W 1996 roku monitorowały zawieszenie broni między Jemenem i Erytreą, bazując w Dżibuti[14]. Używane też były do lotów nad Afganistanem i Irakiem[14]. Ostatecznie samoloty Mirage IVP wycofano ze służby w czerwcu 2005 roku[14].
Samoloty Mirage IV nie były przedmiotem eksportu – proponowano w połowie lat 60. sprzedaż ich w wersji rozpoznawczej Izraelowi, lecz nie doszło do tego, a Izrael w tym czasie przerzucił się na zakupy samolotów amerykańskich[17].
Opis techniczny
edytujKonstrukcja
edytuj
Metalowy średniopłat ze skrzydłem delta (trójkątnymi) o kącie skosu krawędzi natarcia 60°, w układzie bezogonowca (bez osobnego usterzenia poziomego)[18]. Kadłub o konstrukcji półskorupowej, ukształtowany zgodnie z regułą pól, ale z niewielkim wcięciem szerokości kadłuba z uwagi na małe pole przekroju skrzydeł[2]. Dwa chwyty powietrza po bokach kadłuba, za kabiną załogi, z półstożkiem, ostrą krawędzią i kanałem odprowadzającym warstwę przyścienną[2]. Załoga dwuosobowa: pilot i nawigator w kabinie w układzie tandem, wyposażona w fotele katapultowe typu Martin-Baker Mk 44 (produkcji zakładów Hispano-Suiza)[18]. Nawigator pełnił też rolę operatora uzbrojenia, aparatury walki radioelektronicznej i rozpoznawczej[16]. Skrzydła wyposażone są w osobne lotki w zewnętrznych częściach i ster wysokości w przykadłubowych częściach[18]. Sterowanie powierzchniami sterowymi za pomocą wzmacniaczy hydraulicznych z siłownikami w owiewkach pod skrzydłem[18]. Na górnych i dolnych powierzchniach skrzydeł w pobliżu krawędzi natarcia w części przykadłubowej znajdują się klapy hamulców aerodynamicznych[18]. Podwozie trójpodporowe, goleń przednia dwukołowa wciągana do tyłu do kadłuba, golenie główne z wózkami czterokołowymi chowane do skrzydeł i kadłuba[2]. Samolot wyposażony jest w spadochron hamujący z zasobnikiem u podstawy usterzenia[7].
Napęd samolotów seryjnych stanowiły dwa silniki turboodrzutowe SNECMA ATAR 9K13 o ciągu z dopalaniem 6700 kG, zamontowane obok siebie w tylnej części kadłuba[1]. W samolotach Mirage IVP stosowano nowsze silniki ATAR 9K14 o ciągu z dopalaniem 6900 kG[1]. Można było również stosować w razie potrzeby 12 pomocniczych silników rakietowych systemu JATO skracających długość startu[7].
Uzbrojenie i wyposażenie
edytuj
Uzbrojenie wersji Mirage IVA stanowiła jedna bomba atomowa pod kadłubem, częściowo zagłębiona w kadłub. Stosowano bomby początkowo AN 11 (60-70 kt), od 1966 roku AN 21 (60 kt), od 1968 roku AN 22 (60-70 kt), przystosowaną do zrzucania z mniejszej wysokości ze spadochronem[19]. W wersji Mirage IVP uzbrojenie stanowił jeden pocisk rakietowy ASMP na belce pod kadłubem, o zasięgu od 30 do 400 km i głowicy konwencjonalnej o masie 240 kg (ASMP-C) lub atomowej TN 80 o mocy 100/150 kt lub TN 81 o mocy 200/300 kt[9]. Samolot nie posiadał stałego uzbrojenia.
Mirage IVA był wyposażony w system nawigacji i bombardowania SNB, obejmujący radar dopplerowski i radar panoramiczny Thomson-CSF DRAA 8A, umieszczony pod kadłubem w lekko wypukłej osłonie[20]. Przelicznik nawigacyjny i bombowy umożliwiał automatyczny zrzut bomby[20]. W Mirage IVP zastąpiono je przez nowy radar Thomson-CSF ARCANA i nowocześniejszy przelicznik cyfrowy[10]. Można było też przenosić zasobnik rozpoznania fotograficznego CT 52, podwieszany pod kadłubem w miejscu bomby (zagłębiony w kadłub)[16]. Zasobnik ten zawierał zestaw aparatów fotograficznych do zdjęć pionowych i ukośnych na małych i dużych wysokościach, z możliwością wykonywania zdjęć nocnych w podczerwieni[16].
.jpg)
Samolot posiadał rozbudowane urządzenia walki radioelektronicznej, instalowane i unowocześniane podczas kolejnych modernizacji. Najpierw montowano urządzenia Agacette wykrywające opromieniowanie radarem oraz zakłócające, z odbiornikami ARAB2A pośrodku krawędzi natarcia skrzydeł i ARAB2B z tyłu, u nasady usterzenia, nad zasobnikiem spadochronu hamującego[15]. Odbiorniki w skrzydłach zastępowano następnie przez system Mygale (ARAB6B), a od 1972 roku montowano w miejscu tylnego urządzenia Agacette wyrzutniki celów pozornych Alkan F1A (flar i elementów zakłócających radary)[15]. Na nosie kadłuba umieszczano następnie dwie anteny płetwowe systemu detekcji Agasol (ARAD31A), górną i dolną[15]. Oprócz wyposażenia montowanego w płatowcu, stosowano podwieszane zasobniki walki radioelektronicznej CT 51 (od 1970 roku, zawierający urządzenia zakłócające Agacette ARAB2B i Mangouste ARAB6A) i Phimat (z wyrzutnikami pasków folii zakłócającej)[15]. Mirage IVP otrzymał nowszy system Serval i podwieszane zasobniki BOZ 103 (AMAL1B) z wyrzutnią 18 flar i innych elementów zakłócających (pod prawym skrzydłem) oraz Barracuda (ARAL8B) emitujący zakłócenia (pod lewym skrzydłem)[16].
Pod skrzydłami znajdowały się węzły podwieszeń dwóch dodatkowych zbiorników paliwa po 2500 oraz dwóch zasobników walki radioelektronicznej[8]. Do przebazowania można było stosować zbiornik RS-21 o pojemności 1600 l w miejscu bomby[16]. Samolot przystosowany był do tankowania w powietrzu przy pomocy stałej sondy na nosie kadłuba[6].
Zobacz też
edytuj- Porównywalne samoloty:
- Convair B-58 Hustler – amerykański większy ponaddźwiękowy bombowiec strategiczny w układzie delty
- General Dynamics F-111 – amerykański ponaddźwiękowy bombowiec strategiczny
- North American A-5 Vigilante – amerykański pokładowy bombowiec przenoszący broń atomową i samolot rozpoznawczy
- Tu-22 – radziecki większy ponaddźwiękowy samolot bombowy i rozpoznawczy
- BAC TSR-2 – brytyjski projekt ponaddźwiękowego samolotu rozpoznawczo-bombowego
- MiG-25RB – radziecki ponaddźwiękowy samolot rozpoznawczo-bombowy
Uwagi
edytuj- ↑ Według strony producenta Dassault Aviation, Mirage IV to nadal jedyny zachodnioeuropejski samolot zdolny do dłuższego lotu (ponad 30 minut) z dwukrotną prędkością dźwięku [dostęp 6-12-2022].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k l Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 41.
- ↑ a b c d e f Cichosz 1980 ↓, s. 236.
- ↑ a b c d e f g Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 29-30.
- ↑ a b c d e f g h Mirage IV. Dassault Aviation (strona producenta). [dostęp 2022-12-06]. (ang.).
- ↑ Bernard Jeanjean: Le dernier vol du Mirage IV 001. Histoires d'aviateurs. [dostęp 2022-11-06]. (fr.).
- ↑ a b c d e f g h Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 31-32.
- ↑ a b c d Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 33.
- ↑ a b c d e f g h i Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 36-37.
- ↑ a b c d e f Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 38.
- ↑ a b c d e f Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 39.
- ↑ Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 33, 36.
- ↑ a b c d e f Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 33-34.
- ↑ a b c d e Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 35.
- ↑ a b c d e f g h i j k Albert Grenier, The Development and History of the Mirage IVA [online], 7 kwietnia 2017 [dostęp 2022-12-01] (ang.).
- ↑ a b c d e f Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 41-44.
- ↑ a b c d e f g Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 44.
- ↑ Shlomo Aloni: Israeli A-4 Skyhawk units in combat. Amersham: Osprey Publishing, 2009, s. 7, seria: Osprey Combat Aircraft. No.81. ISBN 978-1-84603-430-5. (ang.).
- ↑ a b c d e Cichosz 1980 ↓, s. 235.
- ↑ Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 31, 35.
- ↑ a b Łaz i Senkowski 1999 ↓, s. 32.
Bibliografia
edytuj- Edmund Cichosz: Rozwój samolotów naddźwiękowych. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1980.
- Marek Łaz, Robert Senkowski. Strategiczny samolot bombowy Mirage IV. „Lotnictwo Wojskowe”. Nr 2/1999. II (5), s. 29-45, marzec – kwiecień 1999. Magnum-X. ISSN 1505-1196.
- Albert Grenier, The Development and History of the Mirage IVA [online], 7 kwietnia 2017 [dostęp 2022-12-01] (ang.).