Dźwignia Barkera
Dźwignia Barkera – urządzenie pneumatyczne wykorzystywane w budowie organów piszczałkowych wyposażonych w trakturę mechaniczną w celu zmniejszania oporów ruchu podczas gry na klawiaturze.
Historia
edytujOrganista przyciskając klawisz manuału powoduje otwarcie wentyla pod piszczałką, przedostanie się do niej strumienia powietrza i zabrzmienie. Do czasu rozpowszechnienia w drugiej połowie XIX wieku traktury pneumatycznej[1], a w XX wieku elektrycznej[2], ruch klawisza przekazywany był do odległego wentyla w sposób mechaniczny, za pośrednictwem szeregu dźwigni, przekładni i cięgieł. Zwiększanie gabarytów instrumentu powodowało proporcjonalne zwiększanie odległości pomiędzy klawiaturą a wentylami piszczałek oraz wzrost oporów ruchu mechanizmów traktury sprawiając, że gra stawała się uciążliwa i wymagała znacznej siły[3][4].
Na początku lat 30. XIX wieku[a] angielski organmistrz Charles Spackman Barker wynalazł i w 1839 opatentował we Francji[5][6] pneumatyczno-mechaniczne urządzenie niwelujące opory ruchu traktury mechanicznej[7], które niedługo potem nazwane zostało jego imieniem[8]. Po raz pierwszy urządzenie zostało wykorzystane w organach bazyliki św. Dionizego w Saint-Denis[5][7]; następnie w Paryżu, w organach Aristide’a Cavaillé-Colla w kościele św. Rocha, kościele św. Magdaleny, kościele św. Wincentego a Paulo i bazylice św. Klotyldy[5][9]. Od tego czasu dźwignia Barkera, w rozmaitych odmianach konstrukcyjnych, jest powszechnie wykorzystywana w każdych większych organach z trakturą mechaniczną, zmniejszając wysiłek gry również przy połączonych klawiaturach i umożliwiając stosowanie crescendo i decrescendo zgodnie z wymogami symfonicznego stylu gry[7].
Sposób działania
edytuj
Ilustracje obok przedstawiają jeden z wariantów konstrukcyjnych dźwigni Barkera w stanie spoczynku (u góry) i w stanie działania (u dołu)[b]:
- W stanie spoczynku (klawisz zwolniony), wylot z wypełnionego sprężonym powietrzem kanału A jest zamknięty zaworem 1. Zawór 3 jest otwarty a komora powietrzna mieszka C jest pusta (wypełniona powietrzem o ciśnieniu atmosferycznym). Obciążnik P jest połączony z cięgłem i przekładniami sterującymi wentylem piszczałki – zamyka go siłą grawitacji.
- Po wciśnięciu klawisza (dolna ilustracja), zawór 1 otwiera się, zawór 3 zamyka, a sprężone powietrze przedostaje się z kanału A do komory stabilizacyjnej B i nadyma mieszek C. Przytwierdzone do mieszka C cięgło porusza się, powodując otwarcie wentyla piszczałki. Napełnianie powietrzem mieszka C następuje do momentu odcięcia dopływu powietrza przez zawór 2.
- Po zwolnieniu klawisza zawór 3 otwiera się umożliwiając ucieczkę powietrza z mieszka C i grawitacyjne zwolnienie cięgła obciążnikiem P.
Uwagi
edytuj- ↑ Britannica[3] i Erdman[10] podają lata 30. XIX w.; Erdman (w tym samym opracowaniu na stronie kolejnej) – dokładnie 1830; Sapalski[6] i Dorawa[4] – 1832; Bryceston[11] podaje, że w 1832 „Pan Barker zaczął zastanawiać się”, a w 1833 napisał list do organisty katedry w Yorku, „ogłaszając swoje odkrycie”.
- ↑ Na podstawie źródeł[12][13][14]
Przypisy
edytuj- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 146.
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 164.
- ↑ a b Barker lever, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-12-13] [zarchiwizowane z adresu 2023-10-22] (ang.).
- ↑ a b Dorawa 1971 ↓, s. 16.
- ↑ a b c Bryceson 1868 ↓, s. 83.
- ↑ a b Sapalski 1880 ↓, s. 19.
- ↑ a b c Erdman 1989 ↓, s. 46–51.
- ↑ Bush 2006 ↓, s. 50.
- ↑ John H. Lienhard, The engines of our ingenuity, No. 1973: Of Organs and Engines [online], University of Houston: Cullen College of Engineering [dostęp 2023-12-13] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-13] (ang.).
- ↑ Erdman 1989 ↓, s. 46.
- ↑ Bryceson 1868 ↓, s. 82.
- ↑ Erdman 1989 ↓, s. 48.
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 154.
- ↑ Dorawa 1971 ↓, s. 41.
Bibliografia
edytuj- Henry Bryceson. Description of the electric organ. „Journal of the Society for Arts”. 17 (840), s. 81–96, 1868-12-25. Royal Society of Arts. ISSN 2049-7865.
- Jesse E. Eschbach: Barker lever. W: Douglas Earl Bush: The organ: an encyclopedia. Nowy Jork: Routledge, 2006. ISBN 0-415-94174-1.
- Jan Chwałek: Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 1, Tekst. Maria Charytańska (red.). Warszawa: MKiS, ZMiOZ, 1971.
- Marian Dorawa: Organy. Konstrukcja, ochrona, konserwacja. Bogusław Mansfeld (red.). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1971. OCLC 68661032.
- Jerzy Erdman: Organy: poradnik dla użytkowników. Warszawa: Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, 1989. ISBN 83-85015-93-0.
- Antoni Sapalski: Przewodnik dla organistów. Kraków: Nakład autora, druk W. Korneckiego, 1880.