Ciemiernik

Ciemiernik
	; Ciemiernik cuchnący
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	ciemiernik
	Nazwa systematyczna
	Helleborus L.; Sp. Pl. 557. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Helleborus niger L.
Synonimy
	Helleboraster Moench;
	Helleboraster Moench;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Ciemiernik (Helleborus L.) – rodzaj roślin należących do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Obejmuje 15 gatunków^[4]. W Europie Zachodniej, od Wysp Brytyjskich po Hiszpanię, występują dwa gatunki. Obszarem o największym zróżnicowaniu rodzaju jest Półwysep Bałkański, gdzie rośnie 8 gatunków ciemierników, a spośród nich niektóre sięgają do Kaukazu. W zachodnich Chinach występuje ciemiernik tybetański o izolowanym zasięgu^[5]. W Polsce jako rodzimy rośnie ciemiernik czerwonawy H. purpurascens, a jako introdukowany i już zadomowiony – ciemiernik zielony H. viridis^[6].

Wiele gatunków ciemierników, mieszańców między nimi i odmian uprawnych uprawianych jest jako rośliny ozdobne^[5], atrakcyjne ze względu na bardzo wczesne kwitnienie, często jeszcze w okresie zimowym^[7]. Wiele gatunków wykorzystywanych było od dawna w ziołolecznictwie oraz w homeopatii^[8]. W roślinach występują substancje czynne – saponiny steroidowe (np. helleboryna) oraz bufadienolidy (np. helebryna). O ile w homeopatii wykorzystywane bywają rozcieńczone preparaty z tych roślin, o tyle we współczesnej medycynie nie są one wykorzystywane^[9].

Morfologia

Pokrój: Rośliny dorastające do 80 cm wysokości, z silnym kłączem^[5].
Liście: Grube, skórzaste, nierzadko zimotrwałe, liście odziomkowe długoogonkowe, 7–12-sieczne lub dzielne, o odcinkach na brzegu mniej lub bardziej ząbkowanych^[5]^[10].
Kwiaty: Często zwisające, okazałe. Mają 5 trwałych, dużych i barwnych działek okwiatu, płatki zielone lub purpurowe, w liczbie 5–15 zredukowane do drobnych, rurkowatych, kubkowatych lub dwuwargowych miodników. Pręciki liczne. 2–15 słupków (najczęściej 5, natomiast u H. foetidus i H. dumentorum – 3) z górnymi zalążniami i długimi szyjkami^[5]^[10].
Owoce: Wielonasienne mieszki z długimi dzióbkami, u niektórych gatunków nasiona zawierają białawe elajosomy^[5]^[10].

Biologia i ekologia

Byliny, geofity kłączowe. Kwiaty zapylane są przez owady, głównie pszczoły. Nasiona rozsiewane są u części gatunków przez mrówki. Rosną w widnych lasach i zaroślach^[5]. Wymagają zwykle gleb próchnicznych o odczynie obojętnym do zasadowego, tylko niektóre gatunki rosną na glebach kwaśnych. Zwykle rosną na glebach wilgotnych i w większości są odporne na mrozy sięgające do -15 °C^[8].

Wszystkie gatunki są trujące^[11]. Zawierają toksyczne, w smaku piekące glikozydy bufadienolidowe – helleborynę i helleborydynę (stosowane też w medycynie). Po przełamaniu liście wydzielają silny, ostry zapach^[5].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z podrodziny Ranunculoideae Arnott, rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) z rzędu jaskrowców (Ranunculales), należących do kladu dwuliściennych właściwych (eudicots)^[2]. Reprezentuje monotypowe plemię Helleboreae^[12].

Wykaz gatunków^[4]^[13]

Helleborus argutifolius Viv. – ciemiernik korsykański
Helleborus atrorubens Waldst. & Kit. – ciemiernik rdzawoczerwony
Helleborus cyclophyllus (A.Braun) Boiss. – ciemiernik okrągłolistny
Helleborus dumetorum Waldst. & Kit. ex Willd. – ciemiernik gajowy
Helleborus foetidus L. – ciemiernik cuchnący
Helleborus lividus Aiton – ciemiernik błękitnawy
Helleborus × mucheri Rottenst.
Helleborus multifidus Vis. – ciemiernik wielodzielny
Helleborus niger L. – ciemiernik biały
Helleborus odorus Waldst. & Kit. ex Willd. – ciemiernik wonny
Helleborus orientalis Lam. – ciemiernik wschodni
Helleborus purpurascens Waldst. & Kit. – ciemiernik czerwonawy
Helleborus × tergestinus Starm. ex Rottenst.
Helleborus thibetanus Franch. – ciemiernik tybetański
Helleborus torquatus Archer-Hind – ciemiernik serbski
Helleborus vesicarius Aucher ex Boiss.
Helleborus viridis L. – ciemiernik zielony

Zastosowanie

Rośliny ozdobne: Wiele gatunków jest uprawianych na rabatach jako rośliny ozdobne. Uprawiane są głównie ze względu na ładne kwiaty oraz fakt, że kwitną bardzo wczesną wiosną, a niektóre gatunki nawet w zimie^[14]. Ich kwiaty są dość trwałe, mogą więc być używane na kwiat cięty^[11].

Rośliny lecznicze: W Polsce (niegdyś w Bieszczadach) i na Słowacji ciemiernik purpurowy (H. purpurascens) stosowany był w medycynie ludowej w dolegliwościach sercowych. Ciemiernik kaukaski (sprzedawany pod rosyjską nazwą "moroznik") jest wykorzystywany jako lek oczyszczający organizm i wspomagający przy odchudzaniu. Ze względu na silne własności trujące stosowanie ciemiernika lub jego preparatów dopuszczalne jest tylko pod kontrolą lekarza.

Uprawa

Ciemierniki najlepiej rosną na częściowo zacienionych stanowiskach, na przepuszczalnej, próchnicznej i stale wilgotnej ziemi^[14]. Rozmnaża się je przez nasiona wysiewane zaraz po ich zbiorze, gdyż szybko tracą one zdolność kiełkowania^[11]. Można też rozmnażać je przez podział silnie rozrośniętych kęp, najlepiej robić to również zaraz po przekwitnieniu^[11]. Po przekwitnieniu wskazane jest usuwanie kwiatostanów oraz ściółkowanie gleby kompostem. Rośliny bywają atakowane przez mszyce, zwalcza się je preparatami chemicznymi.

Galeria

Ciemiernik wonny – detale kwiatu: pręciki, słupki, listki okwiatu, miodniki.
Przekwitły kwiat ciemiernika wonnego, w centrum dojrzewające mieszki.
Kwiat ciemiernika purpurowego.
Ciemiernik biały
Ciemiernik gajowy
Owoce ciemiernika gajowego
Kwitnący ciemiernik korsykański
Zasięgi różnych gatunków ciemiernika.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-04].
↑ ^a ^b Helleborus Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-27].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 54. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 93, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 429, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b Janet Marinelli (red.): Wielka Encyklopedia Roślin. Warszawa: Świat Książki, 2006, s. 182-183. ISBN 83-7391-888-4.
↑ Dietrich Frohne: Leksykon roślin leczniczych. Wrocław: MedPharm Polska, 2010, s. 272. ISBN 978-83-60466-40-7.
↑ ^a ^b ^c Adam Jasiewicz (red.): Flora polski. Tom IV. Warszawa, Kraków: Państwowe Wydawnictwa Naukowe, 1985, s. 16. ISBN 83-01-05853-6.
↑ ^a ^b ^c ^d Ciemierniki. [dostęp 2010-02-01].
↑ Genus: Helleborus. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2013-03-28]. (ang.).
↑ Ludmiła (red.) Karpowiczowa: Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
↑ ^a ^b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

Linki zewnętrzne

Ciemiernik wymarzonerosliny.pl

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-04].

[powo-4] Helleborus Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-27].

[philips-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 54. ISBN 0-333-74890-5.

[checklist-6] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 93, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[mabb-7] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 429, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[marinelli-8] Janet Marinelli (red.): Wielka Encyklopedia Roślin. Warszawa: Świat Książki, 2006, s. 182-183. ISBN 83-7391-888-4.

[9] Dietrich Frohne: Leksykon roślin leczniczych. Wrocław: MedPharm Polska, 2010, s. 272. ISBN 978-83-60466-40-7.

[jasiewicz-10] Adam Jasiewicz (red.): Flora polski. Tom IV. Warszawa, Kraków: Państwowe Wydawnictwa Naukowe, 1985, s. 16. ISBN 83-01-05853-6.

[B-11] Ciemierniki. [dostęp 2010-02-01].

[12] Genus: Helleborus. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2013-03-28]. (ang.).

[13] Ludmiła (red.) Karpowiczowa: Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.

[E-14] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[4]

[5]

[6]

[1]

[2]

[3]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]