Chordofony

Chordofony, instrumenty strunowe – instrumenty muzyczne, w których źródłem dźwięku są napięte, drgające struny. Struny mogą być uderzane pałeczkami, szarpane palcami lub plektronem, pocierane smyczkiem lub pobudzane strumieniem powietrza.

Określenia „chordofony” oraz „instrumenty strunowe” stosowane są zamiennie – obydwa wskazują dokładnie tę samą grupę instrumentów.

Podział

Kilka rozpowszechnionych sposobów klasyfikacji chordofonów (i generalnie instrumentów muzycznych) sprawia, że jeden instrument może być przyporządkowany do wielu kategorii jednocześnie, np. klawesyn jest jednocześnie chordofonem szarpanym, chordofonem prostym lub cytrą, cytrą skrzynkową oraz instrumentem klawiszowym.

Wg incytatora

Incytator jest elementem pobudzającym drgania źródła dźwięku instrumentu muzycznego. Ze względu na sposób pobudzania drgań struny, chordofony dzieli się na smyczkowe (pocierane), szarpane (palcem lub piórkiem) i uderzane:

• Chordofony smyczkowe, np. skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas,
• Chordofony szarpane, np. harfa, mandolina, bałałajka, banjo, lutnia, gitara, cytra, klawesyn,
• Chordofony uderzane, np. cymbały, klawikord, fortepian.

Hornbostela-Sachsa

W opracowanej przez Ericha Moritza von Hornbostela i Curta Sachsa klasyfikacji naukowej chordofonom przypisany jest identyfikator główny 3, i kolejno:

• 31: Chordofony proste lub cytry, czyli instrumenty składające się jedynie z nośnika strun, lub z nośnika strun z rezonatorem, który nie jest jego integralną częścią i może być odłączony bez uszkodzenia urządzenia emitującego dźwięk.
• 32: Chordofony złożone, czyli instrumenty w których nośnik strun i rezonator są nierozerwalnie złączone i nie mogą być rozdzielone bez uszkodzenia instrumentu.
• 33: Chordofony o zmiennym napięciu lub „bębny szarpane”, czyli instrumenty ze strunami luźnymi.

Ponadto, klasyfikacja Hornbostela-Sachsa wprowadza przyrostki definiujące dodatkowe parametry: -1: z przetwornikami elektrycznymi, -2: pobudzane przez drapanie, -3: pobudzane przez strumień powietrza, -4: pobudzane przez uderzanie, -5: pobudzane palcami, -6: pobudzane plektronem, -7: pobudzane smyczkiem, -8: z klawiaturą, -9: z mechanicznym napędem. Wg tak określonej nomenklatury, klawesyn otrzymuje pełny identyfikator 314.122-6-8.

Wg konstrukcji

Curt Sachs – twórca nowoczesnej instrumentologii – podzielił instrumenty strunowe wg konstrukcji na cztery grupy:

• Cytry nie mają ani szyjki ani ramion; struny rozpięte są między dwoma krańcami korpusu, który sam w sobie jest rezonatorem, lub wymaga oddzielnego rezonatora.
  • W cytrach drążkowych korpusem jest drążek (pręt), a rezonatorem zamocowany do niego obiekt (zazwyczaj owoc tykwy) lub jama ustna grającego, np. pierwotna forma viny,
  • Cytry rurowe mają podłużny korpus rezonansowy o przekroju okrągłym (lub zbliżonym) lub półokrągłym (cytry korytkowe). Cytry tratwowe mają korpus zbudowany z kilku połączonych ze sobą rur,
  • W cytrach skrzynkowych struny rozpięte są nad płytą wklejoną w płytką skrzynkę. Struny zazwyczaj nie są skracane. Przykłady instrumentów: psalterium, cymbały, klawikord, szpinet, klawesyn, dulce melos, fortepian tangentowy, fortepian,
  • Cytry podłużne są formą pośrednią między cytrami korytkowymi a skrzynkowymi i obejmują instrumenty Dalekiego Wschodu: se oraz qin.
• Lutnie (inaczej chordofony szyjkowe) składają się z korpusu rezonansowego oraz szyjki służącej do przytrzymywania instrumentu podczas gry i przeciągnięcia strun poza korpus.
  • Na lutniach smyczkowych (fidelach) gra się smyczkiem,
  • Lutniami krótkoszyjkowymi są lutnie europejskie, gitary, liry korbowe, wiole i instrumenty skrzypcowe – wszystkie mają szyjkę krótszą od korpusu,
  • Lutnie długoszyjkowe wywodzą się z Orientu i są najbardziej prymitywnymi odmianami lutni, np. tanbura i sitar.
• Liry mają korpus i dwa ramiona służące do zamocowania poprzeczki, do której zaczepione są końce strun. Występują jako szarpane i smyczkowe.
  • Liry skrzynkowe składają się ze skrzynki połączonej z drewnianą płytą rezonansową, np. kitara,
  • Liry miskowe mają korpus w formie płytkiej misy obciągniętej skórą spełniającą funkcję płyty rezonansowej, np. lira grecka.
• Harfy jako jedyne instrumenty strunowe mają pionową w stosunku do płyty rezonansowej płaszczyznę strun. Struny są szarpane palcami.
  • Harfy łukowe mają wygięte łukowo ramię stanowiące przedłużenie korpusu; ramię harf kątowych usytuowane jest pod pewnym kątem do korpusu,
  • Ze względu na kierunek przebiegu strun podczas grania harfy dzieli się na wertykalne (struny pionowo) oraz horyzontalne (struny poziomo),
  • Harfy diatoniczne mają siedem strun w oktawie, chromatyczne – dwanaście,
  • Harfy pedałowe wyposażone są w urządzenia pozwalające zmieniać wysokość dźwięku poprzez skracanie strun.

Historia

Prototypem chordofonów był wywodzący się z myśliwskiego łuk muzyczny z drgającą cięciwą jako źródłem dźwięku, zaopatrzony w prymitywny rezonator. Szarpanie struny-cięciwy palcami, uderzanie drewienkiem lub sztabką i pocieranie cięciwą mniejszego łuku dało pierwsze podstawy do rozwoju grup chordofonów szarpanych, uderzanych i pocieranych. Na podstawie zabytków ikonograficznych wiadomo, że już około 2000 p.n.e. starożytna Asyria i Babilonia znała harfy, liry, cymbały, tanbur. Z Babilonii również pochodzi wynalazek progów. Około 1000 p.n.e. pojawiły się w Indiach chordofony smyczkowe. Mechanizm klawiszowy opracowany został w średniowieczu. Chordofony znane były we wszystkich regionach świata poza przedkolumbijską Ameryką, i w okresie baroku stały się podstawą instrumentarium Europy.

Bibliografia

• Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
• Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
• Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.