Chleb i sól

Chleb i sól – polski dramat filmowy z 2022 roku w reżyserii i według scenariusza Damiana Kocura, wyprodukowany przez Jacka Bromskiego, Ewę Jastrzębską i Jerzego Kapuścińskiego. Bohaterem filmu jest młody pianista (Tymoteusz Bies), który wraca z Warszawy do rodzinnego miasta, gdzie spostrzega narastającą przemoc wobec imigrantów prowadzących bar z kebabem. Bierność bohatera wobec lawinowo rosnących animozji między jego kolegami a obcokrajowcami prowadzi ku tragicznej eskalacji przemocy.

Chleb i sól

Gatunek	dramat
Rok produkcji	2022
Data premiery	8 września 2022 (premiera festiwalowa) 27 stycznia 2023 (premiera kinowa)
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	100 min
Reżyseria	Damian Kocur
Scenariusz	Damian Kocur
Główne role	Tymoteusz Bies Jacek Bies Bartosz Olewiński Nikola Raczko Dawid Piejko
Zdjęcia	Tomasz Woźniczka
Scenografia	Ewa Mroczkowska
Kostiumy	Zuzanna Kot
Montaż	Alan Zejer
Produkcja	Jacek Bromski Ewa Jastrzębska Jerzy Kapuściński
Wytwórnia	Studio „Młodzi i Film” im. Andrzeja Munka Canal+ Polska Instytucja Filmowa „Silesia-Film” King House Michał Sadowski Kivi Rental Exa Studio

Inspiracją dla Kocura było autentyczne wydarzenie z 2017 w Ełku, gdzie po awanturze przed barem doszło do śmierci Polaka z rąk Tunezyjczyka. Reżyser starał się jednak unikać stereotypowych, jednoznacznych podziałów bohaterów na oprawców i ofiary. Kocur nakręcił film bez rozpisanych dialogów; aktorami byli naturszczycy wypowiadający improwizowane kwestie. Film został dofinansowany przez Polski Instytut Sztuki Filmowej i Stowarzyszenie Filmowców Polskich w ramach programu „60 minut”.

Pełnometrażowy debiut Kocura został pozytywnie przyjęty w Polsce i za granicą. Oprócz Nagrody Specjalnej Jury w sekcji „Horyzonty” na 79. MFF w Wenecji, został uhonorowany m.in. Nagrodą Dziennikarzy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, Wielkim Jantarem na Koszalińskim Festiwalu Debiutów Filmowych „Młodzi i Film” oraz Nagrodą FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Kina Niezależnego „Off Camera”.

Fabuła

Tymoteusz (Tymoteusz Bies), pianista studiujący w warszawskim Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina, który otrzymał zagraniczne stypendium, wraca na wakacje do rodzinnego miasta. Jego brat Jacek (Jacek Bies), również pianista, nie dostał się do Akademii Muzycznej i spędza czas z przyjaciółmi na osiedlu. Miejscem spotkań miejscowej młodzieży jest nowo powstały bar z kebabem.

Tymoteusz od początku pobytu na osiedlu stroni od bliższych relacji z rówieśnikami: nudzi się podczas grupowych wypadów, odrzuca też bliższą relację ze swoją osiedlową przyjaciółką Nikolą. Jedynym obiektem jego fascynacji jest imigrant Nadim.

Miejscowa młodzież początkowo dobrze żyje z obcokrajowcami, lecz z czasem zaostrza się konflikt między grupą pracowników a chłopakami z osiedla. Cudzoziemcy zaczynają słyszeć rasistowskie wyzwiska; dresiarze w autobusie, którym jedzie Tymoteusz wraz z Nikolą, zaczepiają Nadima przy bierności pozostałych pasażerów. Jeden z młodzieńców, Dawid, posuwa się wreszcie później do kradzieży telefonu Nadimowi. Gdy ten przyłapuje wraz ze swym kolegą agresorów, patrzy na Tymoteusza z prośbą o reakcję. Tymoteusz odwraca się jednak, śmiejąc się z rasistowskich żartów, na co kolega Nadima reaguje po raz pierwszy agresją.

Gdy Tymoteusz wraca do mieszkania, orientuje się, że zostawił klucze w barze. Wraca z Jackiem i innymi kolegami do lokalu, ale właściciele nie zamierzają go wpuścić. Dochodzi do eskalacji konfliktu; bierny Tymoteusz kradnie napój i ucieka z baru, podczas gdy kolega Nadima wyjmuje nóż i walczy z polskimi agresorami. Gdy Tymoteusz powraca na miejsce zajść, okazuje się, że jego brat został zabity. W ostatniej scenie filmu Tymoteusz, już na scenie poza rodzinnym miastem, odgrywa pojedynczy utwór w pustce po śmierci brata.

Produkcja

Jacek Bromski, prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich, był jednym z producentów filmu

Film Chleb i sól został wyprodukowany przez Stowarzyszenie Filmowców Polskich i Studio „Młodzi i Film” im. Andrzeja Munka. Głównym producentem utworu był Jacek Bromski, ówczesny prezes SFP; za produkcję odpowiadali też Ewa Jastrzębska i Jerzy Kapuściński ze Studia Munka.

Reżyserem Chleba i soli był debiutant Damian Kocur (z wykształcenia operator, autor siedmiu filmów krótkometrażowych), który napisał też scenariusz do filmu. Inspiracją dla Kocura stały się sprawa zabójstwa popełnionego w 2017 w Ełku przez Tunezyjczyka na Polaku podczas awantury przed barem z kebabem oraz późniejsze zamieszki antycudzoziemskie. Kocur wpadł na pomysł, że „muzyczne umiejętności Tymka byłyby dobrym kontrapunktem dla tej historii”. Reżyser wspominał, że podobnie jak bohater filmu często wracał z Krakowa, gdzie studiował, do blokowiska, gdzie mieszkali jego rodzice; sam jako nastolatek musiał się wpasować w otoczenie, gdzie nieustannie dochodziło do bójek. Kocur, który miał burzliwe doświadczenia, twierdził: „Nikt nie rodzi się zły. Nie robiłem tego filmu z perspektywy wielkomiejskiego intelektualisty”.

Do obsady Kocur zaangażował naturszczyków i własnych kolegów, m.in. braci Tymoteusza i Jacka Biesów. Tymoteusz Bies był autentycznym pianistą, wykładowcą Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach. Kocur zdecydował, że dialogi w filmie będą improwizowane. Jak sam opowiadał: „Nie potrzebuję ludzi z warsztatem, tylko takich, którzy się przede mną otworzą, którzy poczują się na planie bezpiecznie, będą rozmawiać tak, jak rozmawiają ze sobą, a obecność kamery ich nie usztywni i nie sprawi, że będą chcieli być kimś więcej niż są”. Tymoteusz Bies, opowiadając o kulisach produkcji filmu, twierdził: „Mówiliśmy m.in. własnym językiem, co pomogło. W zasadzie nie było gotowych kwestii do wykucia”.

Zdjęcia do Chleba i soli były kręcone w lipcu i sierpniu 2021. Jako plenery posłużyły Strzelce Opolskie, Opole oraz Katowice (Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia). Realizatorem zdjęć był Tomasz Woźniczka, montażystą – Alan Zejer, a scenografie do filmu wykonała Ewa Mroczkowska. Kostiumy zaprojektowała Zuzanna Kot, a dźwięk opracowali Katarzyna Białas i Łukasz Kaczmarski. Produkcję dofinansowały Polski Instytut Sztuki Filmowej oraz Canal+ Polska w ramach programu „60 minut”. Koproducentami Chleba i soli były spółki Silesia Film, Kivi Rental, King House Michał Sadowski i Exa Studio. Międzynarodowym agentem sprzedaży filmu była spółka IKH Pictures Promotion, a dystrybutorem w Polsce – Kino Świat.

Odbiór

Premiera

Damian Kocur odbierający nagrodę na Festiwalu Crossing Europe w 2023

Chleb i sól miał premierę światową 8 września 2022 na 79. MFF w Wenecji, gdzie otrzymał Nagrodę Specjalną Jury w sekcji Orrizonti („Horyzonty”). Na FPFF w Gdyni otrzymał Nagrodę Dziennikarzy, laury Młodego Jury oraz Don Kichota (przyznawanego przez Polską Federację Dyskusyjnych Klubów Filmowych). Dystrybucja kinowa Chleba i soli w Polsce rozpoczęła się 27 stycznia 2023.

Recenzje

W Polsce film Chleb i sól został przeważnie pozytywnie przyjęty przez recenzentów. Według agregatora Mediakrytyk średnia ważona z ocen 18 zawodowych krytyków wyniosła 7,3/10. Anita Piotrowska w recenzji dla „Tygodnika Powszechnego” wyrokowała, że „tak udanego debiutu dawno w naszym kinie nie było”. Według Michała Kujawińskiego z portalu NaEkranie.pl film cechuje „wiarygodność, która jest tak pożądana i uwielbiana w światowym kinie”.

Krytycy często odczytywali film Kocura jako zniuansowane przedstawienie opozycji między oprawcami a ofiarami. Zdaniem Klary Cykorz z „Dwutygodnika” ksenofobia przedstawiona w filmie jest „zbyt znajoma w swoim banale, wprasowana w codzienność, w wygłupy, na które przymyka się oko i które się ignoruje”. Według Cykorz film pokazuje rodzaj przemocy, której można zapobiec, jeśli tylko się chce na nią zareagować. Przykładu dostarcza scena w autobusie, w której właściwie nikt nie pomaga prześladowanym imigrantom, gdy jest ku temu sposobność. Maciej Kryński z portalu „Kultura Liberalna” twierdził, że Chleb i sól podważa istniejące w kulturze popularnej przeciwstawienie szlachetnej ofiary i okrutnego oprawcy:

W popularnych fantazjach skrzywdzeni zachowują moralną nieskazitelność, reakcja na opresję jest czymś naturalnym, a ostateczny triumf prześladowanych to tylko kwestia solidarności, odwagi i sprytu. Chleb i sól obrazuje dynamikę tych ról, ujawniając przy okazji wstydliwy fakt, że dotychczasowe ofiary prędzej zjednoczą się z oprawcami przeciwko innym ofiarom, niż wspólnie z nimi dadzą odpór przemocy.

Chleb i sól ceniono też za zaprzeczanie stereotypom o życiu w prowincjonalnych blokowiskach. Michał Piepiórka w recenzji dla portalu Filmweb pisał, że reżyserowi udało się „zestawiać ze sobą pozorne paradoksy, by walczyć ze stereotypami i publicystycznymi uproszczeniami: na osiedlowej ławeczce późną nocą bracia gadają o zawiłościach pianistyki, ich kumple rapują do dźwięków fortepianu, a największy osiłek w chwili słabości nie będzie potrafił ukryć łez”. Marcin Stachowicz w tekście dla „Krytyki Politycznej” podkreślał, że Kocur przedstawił polską prowincję, unikając pułapek, w jakie wpadło wielu reżyserów z wielkomiejskich społeczności. Spojrzenie Kocura jest:

pozbawione moralizatorskich zapędów, wolne od grubych socjologicznych tez […]. Nie ma tu brudnego naturalizmu „blokersów”, nie ma poetyckich mroków, nie ma użytkowego traktowania małomiasteczkowości jako szerokiej metafory „problemów z Polską”.

Ilustracją tego spojrzenia jest postać Tymoteusza. Krzysztof Kwiatkowski w recenzji dla Onetu charakteryzował ekranowego protagonistę następująco: „W Warszawie odżył, pojawia się sugestia, że jest gejem. Ale ma w sobie i arogancję człowieka, który zachłysnął się nową rzeczywistością”. Ekranowy Tymoteusz był interpretowany też jako egoista, którego bierne postępowanie miało służyć jako ostrzeżenie dla widzów.

Część krytyków natomiast z rozczarowaniem przyjmowała zakończenie filmu. Niko Graczyk w tekście dla portalu Noizz.pl opisywał klamrę narracyjną jako „mocno pretensjonalną, zamykającą antycypowaną wcześniej na ekranie tragedię, ale realnie niemówiącą nic o postaci”. Zdaniem Michała Konarskiego z Pełnej Sali również punkt kulminacyjny w postaci tragicznego w skutkach zabójstwa zostaje „zaprzepaszczony szantażem emocjonalnym i rozpaczą nakręconą w zwolnionym tempie”.

W Chlebie i soli odnajdywano nawiązania do innych filmów międzynarodowych o tematyce społecznej. Szukano w filmie Kocura odwołań do The Florida Project Seana Bakera, Przypadku Krzysztofa Kieślowskiego (alternatywne losy każdego z braci), Mojej miłości Abdellatifa Kechiche’a, Rób, co należy Spike'a Lee (równie niejednoznaczny portret społeczności); odnajdywano też cytaty z Powrotu do Reims Didiera Eribona oraz Dnia świra Marka Koterskiego. O ile jednak u Koterskiego „upadły inteligent dawno stracił wiarę, że wiedza, kultura i wzajemny szacunek cokolwiek są jeszcze w stanie zmienić”, reżyser Chleba i soli wciąż ma w sobie „odrobinę idealizmu”. Reżyser Artur Wyrzykowski, choć krytykował dwuznaczną scenę finałową, docenił przesłanie utworu: „przemoc ma trywialne źródła: bierze się z nudy, z chęci zaimponowania innym, z żartów na temat inności. Młode osoby, które są sprawcami lub biernymi obserwatorami tej przemocy, to normalni ludzie. […] Ich normalność jest przerażającą diagnozą na temat przemocy i czyni tę opowieść wyjątkową”.

Nagrody

Rok	Festiwal/instytucja	Nagroda	Odbiorcy	Wynik
2022	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Wenecji	Nagroda Specjalna Jury w konkursie Orrizonti	Damian Kocur	Wygrana
	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Nagroda Dziennikarzy		Wygrana
		Nagroda Jury Młodych		Wygrana
		Don Kichot, Nagroda Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych		Wygrana
	Golden Orange Film Festival (Antalya)	Nagroda za najlepszą reżyserię		Wygrana
	All About Freedom Festival (Gdańsk)	Nagroda Publiczności		Wygrana
	Festiwal Młodego Kina Wschodnioeuropejskiego (Cottbus)	Nagroda DIALOG		Wygrana
		Nagroda Specjalna za reżyserię		Wygrana
	Festival Internacional de Cine de Gijón	Nagroda Jury Młodzieżowego		Wygrana
	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Kairze	Brązowa Piramida dla najlepszego debiutu		Wygrana
2023	„Polityka”	Paszport „Polityki”		Nominacja
	Empik	Bestseller Empiku w kategorii Odkrycie		Wygrana
	Polska Akademia Filmowa	Orzeł za odkrycie roku		Wygrana
		Orzeł za najlepszy film		Nominacja
		Orzeł za najlepszą reżyserię		Nominacja
		Orzeł za najlepszy scenariusz		Nominacja
		Orzeł za najlepsze zdjęcia	Tomasz Woźniczka	Nominacja
	FebioFest (Bratysława)	Nagroda Specjalna (konkurs „W środku Europy”)	Damian Kocur	Wygrana
	Prowincjonalia	Nagroda Dziennikarzy		Wygrana
	EuroFilmFest DEF (Praga)	Wyróżnienie w konkursie debiutów		Wygrana
	Crossing Europe Filmfestival (Linz)	Nagroda dla najlepszego filmu fabularnego		Wygrana
	Międzynarodowy Festiwal Kina Niezależnego „Off Camera”	Nagroda FIPRESCI		Wygrana
	Gildia Reżyserów Polskich	Nagroda im. Krzysztofa Krauzego		Wygrana
	Nyski Festiwal Filmowy (Żytawa)	Nyski Festiwal Filmowy		Wygrana
	Tarnowska Nagroda Filmowa	Nagroda Specjalna Jury		Wygrana
	The New York Polish Film Festival	Nagroda za debiut		Wygrana
	Sopot Film Festival	Nagroda Jury Konkursu Nowe Wizje		Wygrana
	Koszaliński Festiwal Debiutów Filmowych „Młodzi i Film”	Wielki Jantar za pełnometrażowy debiut fabularny		Wygrana
		Nagroda za odkrycie aktorskie	Tymoteusz Bies	Wygrana
		Wyróżnienie za rolę w filmie fabularnym	Nikola Raczko	Wygrana
	Fundacja im. Weroniki Migoń	Nagroda im. Weroniki Migoń	Katarzyna Iskra Damian Kocur Piotr Steczek	Wygrana
	Lubuskie Lato Filmowe	Srebrne Grono	Damian Kocur	Wygrana
	Międzynarodowy Festiwal Filmowy „Tofifest”	Nagroda Główna „Złoty Anioł” w konkursie „On Air”		Wygrana
	Polski Instytut Sztuki Filmowej	Nagroda za debiut roku		Wygrana
		Nagroda za plakat filmowy	Maks Bereski	Wygrana
2024	Koło Piśmiennictwa Filmowego Stowarzyszenia Filmowców Polskich	Wyróżnienie za film polski	Damian Kocur	Wygrana
	Gildia Scenarzystów Polskich	Nagroda Gildii Scenarzystów Polskich		Nominacja

Linki zewnętrzne

• Chleb i sól w bazie IMDb (ang.)
• Chleb i sól w bazie filmpolski.pl