Cesariewicz

Cesariewicz (ros. Цесаревич) – rosyjski pancernik generacji przeddrednotów z początku XX wieku, zbudowany we Francji, od 1917 nazwany „Grażdanin” (Гражданин). Uczestniczył w walkach pod Port Artur podczas wojny rosyjsko-japońskiej, będąc jednym z dwóch najsilniejszych okrętów rosyjskiej eskadry, a następnie w I wojnie światowej.

Cesariewicz

„Cesariewicz” w okresie 1912-14
Historia
Stocznia	Société Nouvelle des Forges et Chantiers de la Méditerranée, Tulon (Francja)
Położenie stępki	9 lipca (26 czerwca) 1899 (oficjalne)
Wodowanie	23 (10) lutego 1901
Rosyjska Carska MW
Nazwa	Cesariewicz
Wejście do służby	3 września (23 sierpnia) 1903
Flota Czerwona
Nazwa	Grażdanin
Wycofanie ze służby	1924
Los okrętu	złomowany
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	12.915 t (normalna) 13.110 t (maks.)
Długość	118,5 m (całkowita) 117,25 m (na linii wodnej)
Szerokość	23,2 m
Zanurzenie	7,92 m
Napęd
20 kotłów parowych, 2 maszyny parowe o mocy 16 500 KM, 2 śruby napędowe
Prędkość	18,78 węzłów
Zasięg	5500 Mm przy prędkości 10 w
Uzbrojenie
4 x 305 mm (2xII) 12 x 152 mm (6 x II) 20 x 75 mm, 20 x 47 mm, 8 x 37 mm, 2 x 63,5 mm (demontowalne), 4 ckm, 4 wyrzutni torpedowych 381 mm
Opancerzenie
burty: 250–120 mm wieże: 250 mm barbety: 250–100 mm wieża dowodzenia: 254 mm pokład: 40+50 mm (pancerz Kruppa)
Załoga	750

Historia

 Daty w nawiasach według starego stylu

Na przełomie XIX i XX wieku Japonia przystąpiła do rozbudowy floty, zamawiając 6 pancerników w Wielkiej Brytanii i stając się zagrożeniem dla rosyjskich interesów na Dalekim Wschodzie. W celu odzyskania przewagi, władze rosyjskie postanowiły zbudować serię okrętów specjalnie dla potrzeb wzmocnienia floty Dalekiego Wschodu. Podjęto w tym celu prace nad wyborem standardowego typu pancernika, narzucając jednakże ograniczenie jego wyporności do 12 000 t. Zakłady Bałtyckie zaproponowały projekt będący rozwinięciem typu Pierieswiet z działami kalibru 305 mm, istniał również projekt oparcia nowego typu na zamówionym w USA w kwietniu 1898 udanym pancerniku „Retwizan”. Jednakże w czerwcu 1898 generał-admirał wielki książę Aleksy nieoczekiwanie wybrał wstępny projekt autorstwa Amable Lagane’a, przedstawiony przez francuską stocznię Société Nouvelle des Forges et Chantiers de la Méditerranée w Tulonie, wzorowany na pancerniku „Jauréguiberry” (najprawdopodobniej o wyborze projektu francuskiego decydowały względy personalne i układy poszczególnych instytucji odpowiedzialnych za marynarkę na dworze carskim). Pierwszy okręt „Cesariewicz” został zamówiony we Francji, natomiast stocznie rosyjskie miały według projektu francuskiego zbudować dalsze pięć (z powodu wprowadzonych modyfikacji, określane jako osobny typ Borodino).

Budowę „Cesarewicza” faktycznie rozpoczęto na początku 1899 roku. Oficjalne uroczyste położenie stępki miało miejsce dopiero 9 lipca (26 czerwca) 1899, a wodowanie kadłuba 23 (10) lutego 1901. Okręt wszedł do służby rosyjskiej 3 września (23 sierpnia) 1903.

Opis i ocena

Schemat uzbrojenia i opancerzenia pancernika „Cesariewicz”

Uzbrojenie główne stanowiły 4 działa 305 mm w dwudziałowych wieżach na dziobie i rufie. Mniej typowe było umieszczenie uzbrojenia pomocniczego – 12 dział 152 mm w dwudziałowych wieżach na burtach, zamiast w kazamatach. Pozwalało to uchronić działa od zalewania podczas sztormu i dawało im lepsze kąty ostrzału, zwłaszcza w kierunku dziobu i rufy. Rozwiązanie to, chociaż nowoczesne, w efekcie nie było udane, ponieważ wczesne wieże były jeszcze niedopracowane i ciasne, co zmniejszało szybkostrzelność, ponadto często ich możliwość obrotu blokowała się przy uszkodzeniach wieży, wyłączając z akcji aż dwa działa. Uzbrojenie pomocnicze stanowiły powszechnie stosowane działa 75 mm i 47 mm, aczkolwiek działa tych kalibrów były już mało skuteczne na pancernikach.

Opancerzenie okrętów zapewniało ogólnie dobry stopień ochrony, wykonane było z najmocniejszej wówczas stali pancernej Kruppa. Zaprojektowane zostało według koncepcji Emile Bertina – niezatapialność okrętu miała zapewnić zamknięta cytadela pancerna, pomiędzy dwoma pokładami pancernymi, chroniona po bokach pancernym pasem burtowym i dodatkowymi wewnętrznymi przegrodami wzdłużnymi (nie stosowanymi jeszcze powszechnie).

Opancerzenie burt stanowił główny pas pancerny na linii wodnej (wysokości 1,83 m). Najgrubsza była jego środkowa część – 250 mm, zajmująca większość długości okrętu i chroniąca siłownię, natomiast w kierunku dziobu i rufy pas był cieńszy (dziób – 160 mm, rufa – 170 mm). Nad głównym pasem burtowym był górny pas grubości od 120 do 203 mm i wysokości 1,83 m. Okręt miał dwa wewnętrzne pokłady pancerne: górny, łączący górne krawędzi górnego pasa pancernego, o grubości 50 mm i dolny o grubości 40 mm. Nowością było to, że dolny pokład kończył się po bokach połączeniem ze wzdłużną przegrodą 40 mm, stanowiącą element systemu ochrony przeciw wybuchom podwodnym. Opancerzone były ponadto wieże i barbety artylerii głównej i średniej. Masa pancerza wynosiła 3300 t – ok. 25,6% wyporności.

Nietypową cechą architektury kadłuba, stosowaną na francuskich projektach, były mocno pochylające się do wewnątrz burty, przez co kadłub miał w przekroju poprzecznym gruszkowaty kształt. Zaletą był podniesiony pokład dziobowy, polepszający własności morskie. Charakterystyczne dla szkoły francuskiej były też rozbudowane nadbudówki na śródokręciu. Negatywnie na projekcie odbiło się jednak nieracjonalne dążenie władz rosyjskich do utrzymania jak najmniejszej wyporności projektowej, gdy nowo budowane na świecie pancerniki dochodziły do 15 000 ton.

„Cesariewicz” w latach 1914–1917. Widoczny kształt kadłuba

Ogólnie pancernik „Cesariewicz” nie ustępował znacząco innym nowoczesnym konstrukcjom tego okresu, w tym japońskiej „Mikasie”. Jednakże zdaniem niektórych autorów, bardziej racjonalne byłoby oparcie standardowego pancernika na zbudowanym w USA „Retwizanie” lub skonstruowanym w Rosji dla Floty Czarnomorskiej „Potiomkinie”, z zastosowaniem mocniejszych maszyn. Projekty te dysponowały zrównoważonymi charakterystykami i dobrym stopniem ochrony, a możliwy był krótszy czas ich projektowania.

Służba w skrócie

W nawiasach daty w kalendarzu juliańskim (w starym stylu).

Wkrótce po wejściu do służby pancernik został skierowany na Daleki Wschód, w skład Eskadry Oceanu Spokojnego, bazującej w Port Artur.

Podczas otwierającego wojnę japońsko-rosyjską nocnego ataku japońskich torpedowców na okręty rosyjskie kotwiczące na zewnętrznej redzie Port Artur, 8/9 lutego (26/27 stycznia) 1904, „Cesariewicz” został trafiony torpedą, po czym musiał być remontowany.

„Cesariewicz” w Qingdao po bitwie na Morzu Żółtym w 1904 – widoczne uszkodzenia, m.in. komina

Po śmierci admirała Makarowa i zatonięciu pancernika „Pietropawłowsk”, „Cesariewicz” stał się flagowym okrętem nowego dowódcy Eskadry Pacyfiku, Wilgielma Witgiefta.

Podczas próby przerwania się z Port Artur, zakończonej bitwą na Morzu Żółtym 28 lipca (10 sierpnia) 1904, „Cesariewicz” był ostrzeliwany przez pancernik „Asahi”, ale ponieważ japońskie granaty detonowały przy pierwszym uderzeniu i nie przebijały pancerzy, okręt został tylko lekko uszkodzony. Jednakże w drugiej fazie bitwy, pod wieczór o 18.40 305 mm granat „Asahi” eksplodował na mostku, zabijając wadm. Witgiefta, dwóch jego oficerów sztabowych, a raniąc dowódcę okrętu, kmdr. Iwanowa. Kilka minut później, drugi granat uszkodził wieżę dowodzenia – zginął sternik i zablokowane zostało urządzenie sterowe. Okręt skręcił w prawo, równocześnie zwalniając i zatrzymując się. Nieoczekiwany manewr spowodował chaos wśród rosyjskich okrętów. Zastępca dowódcy, kontradmirał książę Pawieł Uchtomski, odzyskał w końcu panowanie nad pozostałymi jednostkami i zawrócił z powrotem do Port Artur.

Po odzyskaniu kontroli nad okrętem, załoga skierowała go do niemieckiego portu Qingdao w Chinach, gdzie został internowany do końca wojny (stając się przez to jedynym ocalałym pancernikiem biorącym udział w wojnie z Japonią).

W roku 1906 przybył na Bałtyk, gdzie po remoncie w Petersburgu został wcielony do Floty Bałtyckiej, stanowiąc razem z pancernikiem „Sława” („Слава”) trzon tej floty do czasu wcielenia nowych pancerników. Po wybuchu I wojny światowej uczestniczył w wielu operacjach floty rosyjskiej na Bałtyku przeciwko flocie niemieckiej. 31 marca 1917, po rewolucji lutowej, został przemianowany na „Grażdanin” („Гражданин”, pol. Obywatel). Wziął udział w starciu z niemieckimi pancernikami podczas odpieraniu ataku niemieckiej floty na Wyspy Moonsundzkie (operacja Albion) w październiku 1917. Podczas potyczki 17 października 1917 w cieśninie Muhu (Moon) z niemieckimi pancernikami SMS „König” i SMS „Kronprinz” odniósł uszkodzenia i został skierowany na remont do Helsinek. Wziął udział w „lodowym pochodzie” – zimowej ewakuacji rosyjskiej floty na wschód.

W wyniku rozpadu państwa rosyjskiego stan techniczny okrętu pogarszał się i okręt nie został wcielony do nowo powstającej Czerwonej Floty. Po zakończeniu wojny domowej został w 1925 roku sprzedany na złom.

Dane techniczne

Uzbrojenie

rok 1903	rok 1906	rok 1910	rok 1917
4 × 305 mm L/40	4 × 305 mm L/40	4 × 305 mm L/40	4 × 305 mm L/40
12 × 152 mm L/45	12 × 152 mm L/45	12 × 152 mm L/45	12 × 152 mm L/45
20 × 75 mm L/50	20 × 75 mm L/50	12 × 75 mm L/50	12 × 75 mm L/50
20 × 47 mm L/43			2 × 47 mm L/43
2 × 37 mm L/23
2 ckm 7,62 mm	2 ckm 7,62 mm	2 ckm 7,62 mm	10 ckm 7,62 mm
4 w. torp 381 mm	4 w. torp 381 mm	4 w. torp 381 mm	4 w. torp 381 mm

Bibliografia

• Robert Forczyk: Russian Battleship vs Japanese Battleship, Yellow Sea 1904–05. Oxford, UK: Osprey, 2009. ISBN 978-1-84603-330-8. (ang.).
• R. M. Mielnikow (Р. М. Мельников): „Bronienoscy tipa Borodino” (Броненосцы типа «Бородино»)
• S Suliga (С. Сулига): „Korabli Russko-Japonskoj wojny 1904-1905 gg. Czast 1. Rossijskij Fłot” (Корабли Русско – Японской войны 1904-1905 гг. Часть 1. Российский флот)