Cerkiew Wołoska we Lwowie
Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej (pot. cerkiew Uspieńska – od cs. Uspienije – Zaśnięcie, cerkiew Wołoska) – zabytkowa renesansowa cerkiew we Lwowie, na Starym Mieście, wzniesiona w miejscu wcześniejszej w latach 1591–1629 przez Bernarda Avellidesa[1], Pawła Rzymianina, Wojciecha Kapinosa i Ambrożego Nutclaussa; dzwonnicę wzniósł w latach 1571–1578 Piotr Barbon.
 nr rej. 46-101-9012
| |||||||||||||||||||
| cerkiew katedralna i parafialna | |||||||||||||||||||
 Cerkiew Wołoska, w głębi kościół Dominikanów | |||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||
| Eparchia | |||||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||||
| Wspomnienie liturgiczne |
15/28 sierpnia | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Lwowa  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie obwodu lwowskiego  | |||||||||||||||||||
 49°50′31,67″N 24°02′05,25″E/49,842131 24,034792
| |||||||||||||||||||
Zespół cerkiewny położony jest przy ul. Ruskiej i składa się z cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej, dzwonnicy (wieży Korniakta) i kaplicy Trzech Świętych Hierarchów.
Fundatorem pierwszej cerkwi był hospodar mołdawski Aleksander Łopuszanin (stąd nosi ona potoczną nazwę Wołoskiej). Drugą cerkiew wzniesiono z inicjatywy Bractwa Uspieńskiego, zaś fundatorem dzwonnicy i kaplicy był kupiec Konstanty Korniakt. Wieża Korniakta uważana jest za pomnik manieryzmu na ziemiach Rzeczypospolitej[2].
Cerkiew jest obecnie użytkowana przez Kościół Prawosławny Ukrainy.
Bractwa prawosławne we Lwowie
edytujCerkiew Wołoska poświęcona Zaśnięciu Matki Bożej służyła bractwu prawosławnemu. Bractwa w miastach Rusi i Litwy stanowiły ważną instytucję życia religijnego i społecznego prawosławnych mieszczan i szlachty. Ich struktura i częściowo cele w pewnym stopniu przypominały średniowieczne cechy. W oparciu o swoje statuty posiadały własny samorząd bracki, troszczyły się o potrzeby świątyni i duchowieństwa, obchodziły święta. Ponieważ prawosławni nie byli dopuszczani do władz miejskich, bractwa zastępowały świeckie formy organizacji, znajdujące się we władaniu katolików. Pod koniec XVI wieku w środowiskach bractw prawosławnych zrodził się ruch na rzecz odnowy życia religijnego Rusi. Sposobem osiągnięcia tego celu miało być podniesienie poziomu życia duchowego i obyczajów wśród duchowieństwa i wiernych[3]. Założycielem bractwa lwowskiego był w 1581 r. książę Konstanty Wasyl Ostrogski. On też wspierał je w następnych latach[4].
Kiedy w 1585 r. do Lwowa przyjechał prawosławny patriarcha Antiochii Joachim V, ocenił wysoko działalność lwowskiej stauropigii i nadał jej pierwszeństwo przed innymi bractwami na Rusi. Zgodnie z nadanym statutem władze bractwa otrzymały szerokie uprawnienia wobec swoich członków i kleru. Rzeczywistą niezależność bractwa potwierdził przywilej patriarchy Jeremiasza II Tranosa z 1588 r. nadający bractwu lwowskiemu prawa stauropigii, czyli bezpośredniej podległości patriarchatowi konstantynopolitańskiemu. Bractwa prawosławne prowadziły szkoły prawosławne, szpitale. Zrzeszały mieszczan i szlachtę. Po wprowadzeniu unii brzeskiej w 1596 r. stauropigie lwowska i wileńska stały się oparciem dla jej przeciwników[5].
Historia
edytujW 1421 r., na miejscu obecnej cerkwi, stał gotycki kościół, wzniesiony z kamienia i z cegły. W 1527 uległ on zniszczeniu w wielkim pożarze, jaki ogarnął miasto[4].
W latach 1547–1549 zbudowano w tym miejscu cerkiew, którą ufundował hospodar mołdawski Aleksander Łopuszanin, co pozostawiło na stałe ślad w jej nazwie: Cerkiew Wołoska. Niewiele wiadomo o wyglądzie ówczesnej świątyni. Miała ona oszkarpowaną fasadę, trzy wieżyczki z hełmami i polichromie we wnętrzu. Budowę prowadził Piotr z Lugano, zwany Włochem. W 1568 r. mistrz budowlany Feliks rozpoczął wznoszenie wieży; prace po nim kontynuował Piotr Krassowski. W 1570 r., w trakcie robót budowlanych wieża runęła w roku następnym, w pożarze spłonęła cała cerkiew[2].
Zespół Cerkwi Wołoskiej
edytujWszystkie trzy budowle – Cerkiew Wołoska, Kaplica Trzech Świętych Hierarchów (Трьох святителів) i Wieża Korniakta są ze sobą organicznie połączone w jedną całość tworząc wewnętrzny arkadowy dziedziniec okolony kolumnadą[6]. O formie cerkwi zadecydowało bractwo, w którym znaczną rolę odgrywali Grecy pochodzący z kolonii weneckich[7]. Kompleks budynków, obejmujący poza zespołem Cerkwi Wołoskiej także kamienice brackie, zbudowane przeważnie w XVII wieku, wypełnia ściśle czworobok między ulicami: Ruską, Fedorowa (dawniej Blacharską), Placem Muzealnym (dawniej Dominikańskim) i Podwalem. Stanowił on niegdyś własność lwowskiego Bractwa Stauropigijskiego, które posiadało najstarszą we Lwowie drukarnię, wydawało od XVI wieku księgi cerkiewne i utrzymywało bursę. Cenne zbiory będące spuścizną po bractwie przechowywane są w cerkiewnym muzeum.
Wieża Korniakta
edytuj
Odbudowę cerkwi rozpoczęto od wzniesienia wieży, która stać się miała jednym z najważniejszych elementów panoramy Lwowa. Powstała ona dzięki datkom najbogatszego lwowskiego patrycjusza Konstantego Korniakta, członka bractwa lwowskiego, Greka pochodzącego z należącego do Wenecji miasta Kandia na Krecie. Wieża wzniesiona przez architekta Piotra Barbona w latach 1573–1580 jest uważana za pomnik manieryzmu na ziemiach Rzeczypospolitej. W jej architekturze, poprzez zastosowanie par rozczłonkowanych arkad, widać wpływy weneckich kampanili[7] wzbogaconych podczas nadbudowy o elementy polskie. Trójkondygnacyjną budowlę oblicowano kamieniem, na każdym piętrze oplatając kolumnami jońskimi. Całość zwieńczył niski, namiotowy dach. Wieża spłonęła w 1672 r. podczas oblężenia Lwowa przez Turków po upadku Kamieńca Podolskiego. W latach 1695–1696 architekt nadworny króla Jana III Sobieskiego Piotr Baber usunął uszkodzenia, podwyższył wieżę o jedno piętro z cegieł nakrywając całość barokowym hełmem z czterema narożnymi, spiralnymi pinaklami u jego podstawy. W 1779 r. wieżę uszkodziło uderzenie pioruna. Wiernej rekonstrukcji dokonała w latach 1792–1795 Dyrekcja Budowlana we Lwowie. W 1783 r. na wieży zawieszono dzwon Kiryło, 2-metrowej średnicy, największy we Lwowie, odlany przez miejscowego ludwisarza Teodora Polańskiego[2]. W czasach późniejszych zawieszono też kilka dalszych dzwonów. Wieża, odseparowana od reszty cerkwi, założona na planie kwadratu o boku 6 m, wysoka na 66 m[8], uważana była za „najpiękniejszą włoską wieżę na polskiej ziemi”[9].
Dolną kondygnację wieży, wzniesioną z nietynkowanych kamiennych bloków zdobią z trzech stron pary arkadowych wnęk, rozdzielone szerokimi pilastrami, oraz potężne gzymsy wsparte na konsolach. Ozdobną oprawę otrzymały także półkoliście zamknięte okna w dwóch górnych kondygnacjach[10].
Kaplica Trzech Świętych Hierarchów
edytuj
Wkrótce po zbudowaniu wieży Konstanty Korniakt zawarł umowę na wzniesienie nowej budowli z architektem Piotrem Krassowskim. Miała to być kaplica Trzech Świętych Hierarchów: Jana Chryzostoma, Bazylego Wielkiego i Grzegorza z Nazjanzu). Powstała ona w latach 1578–1590[11]. Ołtarz w kaplicy poświęcono w 1581 r. Kaplica nawiązywała stylem do architektury bizantyjskiej – miała formę małej cerkwi o trzech kopułach na jednej osi i stanowiła jakby miniaturę Cerkwi Wołoskiej. Jej ściany oblicowano kamieniem. Szczególną uwagę zwracają trzy kopuły kaplicy, wsparte na ośmiokątnych podstawach, oplecione kolumienkami i portal wejściowy[2], wyrzeźbiony w białym wapieniu, bogato dekorowany kolumnami, fryzem i misternym ornamentem z motywami liści akantu i winogron. Bogaty wystrój zewnętrzny kaplicy tworzą podwójne pilastry i rzeźbiony fryz z główkami aniołów. Po zniszczeniach wywołanych pożarem remont kapitalny kaplicy przeprowadził w 1671 lwowski kupiec Aleksy Bałłaban, o czym informuje kamienna tablica ze stosowną inskrypcją, umieszczona nad wejściem. Być może dopiero wówczas kaplica otrzymała swój ostateczny kształt. Wyposażenie kaplicy stanowią złocone obrazy i bogata ornamentyka rzeźbiarska z XVI i XVII w. Wnętrze kopuł wypełniają dekoracja stiukowa o motywach roślinnych i polichromia naśladująca mozaikę. Cennym elementem wyposażenia kaplicy jest XVI-wieczna ikona Przemienienia Pańskiego[12].
Cerkiew Wołoska
edytuj
Właściwa Cerkiew Wołoska została zbudowana w latach 1591–1629. Inicjatorem jej budowy było Bractwo Stauropigijskie, a fundusze na jej budowę zbierano na całej Rusi. Dzieło wsparli między innymi hetman Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny, hospodarowie mołdawscy Jeremi Mohyła i Szymon Mohyła, a nawet car moskiewski Fiodor I. Oryginalny plan świątyni, wzorowany być może na kościele San Salvador w Wenecji[13][14], o trzech kopułach na jednej osi, stał się wzorem dla szeregu późniejszych realizacji. Bizantyjskiemu rozplanowaniu towarzyszyła architektura o renesansowym, włoskim rodowodzie. Cerkiew Wołoska była dziełem dwóch budowniczych – projektanta i głównego budowniczego Pawła Rzymianina i jego teścia Wojciecha Kapinosa, który mu pomagał. W 1598 r. Rzymianina zastąpił Ambroży Przychylny. W 1631 r. konsekrowano cerkiew. W 1700 r., po przystąpieniu eparchii lwowskiej do unii, cerkiew stała się świątynią greckokatolicką. W 1946 r. przejęli ją prawosławni[11] wskutek pseudosoboru lwowskiego, na mocy którego wszystkie struktury Cerkwi greckokatolickiej w ZSRR włączono do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Po upadku ZSRR świątynię przejął Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Od 2018 r. cerkiew należy do Kościoła Prawosławnego Ukrainy.
Architektura
edytujCerkiew jest trzynawową bazyliką złożoną z krótkiego babińca, trzyprzęsłowej nawy na planie prostokąta i półkoliście zamkniętego prezbiterium. Nad dachem wznoszą się trzy kopuły z wysokimi latarniami, położonymi na osi głównej świątyni. Fasadę budowli rozczłonkowują szerokie toskańskie pilastry, między którymi symetrycznie rozmieszczono niewielkie okna z archiwoltami. Pod gzymsem biegnie dorycki fryz tryglifowy (dzieło Jakuba i Konstantego Kulczyckich). Tematyka płaskorzeźb na metopach fryzu jest biblijna[11].
Wnętrze
edytuj
Wnętrze świątyni odznacza się proporcjonalnością założenia i ładem architektonicznym. Nawy są rozdzielone parami toskańskich kolumn, które jednocześnie wspierają środkową kopułę cerkwi[15]. Wnętrze kopuły wypełnia dekoracja kasetonowa z rozetami. W pendentywach kopuły znajdują się kartusze z herbami dobrodziejów cerkwi. W podobny sposób jest ozdobiona kopuła nad prezbiterium. Pozostałe części nawy i babiniec są nakryte gotyckim sklepieniem krzyżowym. Nad babińcem znajduje się chór połączony z galeriami ciągnącymi się nad nawami bocznymi[11].
W prezbiterium znajduje się ołtarz główny, dzieło artystów lwowskich: Michała Filewicza i Franciszka Olędzkiego. Reprezentuje on dojrzałe rokoko, stanowiąc oryginalne połączenie wpływów łacińskich i wschodnich. Wnętrze apsydy wypełnia duża, kolumnowa aedicula, podobna do ołtarzy epoki baroku, poprzedzona przez niską ścianę ikonostasu z misternie rzeźbionymi królewskimi wrotami. Na ikonostasie umieszczonych jest kilkanaście cennych ikon namalowanych przez Fedora Seńkowicza i Mikołaja Petrachnowicza w I połowy XVII wieku. Ikony te pierwotnie stanowiły część wyposażenia pierwszego ikonostasu Cerkwi Wołoskiej, który w 1767 r. został przeniesiony do cerkwi w Grzybowicach Wielkich pod Lwowem, gdzie znajduje się do chwili obecnej i jest uważany za najstarszy zachowany ikonostas na Ukrainie. W cerkwi są też inne stare obrazy, w tym XVII-wieczne obrazy cechowe, cykl Drogi Krzyżowej z I połowy XIX wieku i portret Konstantego Korniakta, namalowany na przełomie XVIII i XIX wieku przez Łukasza Dolińskiego; Konstanty Korniakt pochowany został w grobowcu w krypcie cerkwi. Witraże wykonano w latach 1926–1930 według projektu malarza Petra Chołodnego[10].
Przypisy
edytuj- ↑ J.B. Zimorowicz, Opera quibus res gestae urbis Leopolis illustrantur, wyd. K. Heck, s. 350
- ↑ a b c d Kaczorowski 1990 ↓, s. 154.
- ↑ Kaczorowski 1990 ↓, s. 151–152.
- ↑ a b Rąkowski 2008 ↓, s. 135.
- ↑ Kaczorowski 1990 ↓, s. 152–153.
- ↑ Kaczorowski 1990 ↓, s. 156.
- ↑ a b Michał Kurzej, Stan badań nad twórczością Pawła Rzymianina [online] [dostęp 2018-08-06] (ang.).
- ↑ Chanas i Czerwiński 1992 ↓, s. 118.
- ↑ Medyński 1937 ↓, s. 68.
- ↑ a b Rąkowski 2008 ↓, s. 137.
- ↑ a b c d Rąkowski 2008 ↓, s. 136.
- ↑ Rąkowski 2008 ↓, s. 138.
- ↑ Zbigniew Hornung, Paweł Rzymianin, [w:] PSB, t. XXV, Kraków 1980, s. 371, 372
- ↑ Mariusz Karpowicz, Uwagi o genezie i oddziaływaniu cerkwi Wołoskiej we Lwowie, „Ikonotheka” 13, 1998, s. 169
- ↑ Chanas i Czerwiński 1992 ↓, s. 117.
Bibliografia
edytuj- Ryszard Chanas, Janusz Czerwiński: Lwów, Przewodnik turystyczny. Wrocław: Ossolineum, 1992. ISBN 83-04-03913-3.
- Bartłomiej Kaczorowski: Zabytki starego Lwowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza INTERIM, 1990. ISBN 83-85083-02-2.
- Aleksander Medyński: Lwów. Przewodnik dla zwiedzających miasto. Lwów: wyd. nakładem autora, 1937.
- Grzegorz Rąkowski: LWÓW. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej. Część IV. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008. ISBN 978-83-89188-70-8.