Brzóza
Brzóza – wieś sołecka[4] w Polsce, położona w województwie mazowieckim, w powiecie kozienickim, w gminie Głowaczów[5][6], na skraju Puszczy Kozienickiej, wzdłuż drogi krajowej nr 48.
| wieś | |
 Kościół św. Barłomieja w Brzózie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2023) |
1359[2] |
| Strefa numeracyjna |
48 |
| Kod pocztowy |
26-903[3] |
| Tablice rejestracyjne |
WKZ |
| SIMC |
0619188 |
Położenie na mapie gminy Głowaczów  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
Położenie na mapie powiatu kozienickiego  | |
 51°36′01″N 21°20′48″E/51,600278 21,346667[1]
| |
W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa radomskiego.
Przez Brzózę przebiega pieszy 
szlak im. Witaliusza Demczuka.
Wieś królewska Brzoza, położona była w drugiej połowie XVI wieku w powiecie radomskim województwa sandomierskiego[7]. Do 1954 roku siedziba gminy Brzóza.
Wieś jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. Bartłomieja[8].
Integralne części wsi
edytuj| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0619194 | Buszyna | część wsi |
| 0619202 | Cegielnia | część wsi |
| 0619219 | Dukt | część wsi |
| 0619225 | Gajki | część wsi |
| 0619231 | Głogowa | część wsi |
| 0619248 | Lipy | część wsi |
| 0619254 | Parcela | część wsi |
| 0619260 | Piaski | część wsi |
| 0619277 | Przecinka | część wsi |
| 0619283 | Sokoły | część wsi |
| 0619290 | Trawka | część wsi |
Historia
edytujBrzóza to wieś królewska, lokowana w XIV wieku. Przez dłuższy czas miała charakter puszczański. W XVI wieku na 44 kmieci notowano 24 bartników. W 1768 Brzózę − na mocy uchwały sejmowej − otrzymał, w zamian za Falęcice i Nową Wieś Warszawską, kuchmistrz koronny, marszałek Sejmu Rozbiorowego Adam Poniński.
W 1778 roku wieś została wykupiona przez Piotra Ożarowskiego i do 1910 pozostawała własnością rodu. Ożarowscy znacząco rozwinęli dobra – urządzali stawy, utwardzali drogi, rozwijali hodowlę, rolnictwo oraz rzemieślnictwo. Król Stanisław August Poniatowski w 1781 nadał Brzózie przywilej odbywania targów (w każdy wtorek i czwartek). Piotr Ożarowski wybudował w Brzózie murowany pałac. Synowie Piotra – Stanisław i Adam założyli w pobliżu kolonie – obecne wsie Ursynów, Stanisławów oraz Cecylówkę, odrestaurowali pałac wg projektu Adolfa Loewe, założyli również szkółkę i aptekę dla włościan. Ożarowscy planowali przekształcić Brzózę w miasto, czego śladem jest układ przestrzenny z centralnie usytuowanym rynkiem. Dynamicznie rozwijające się dobra Ożarowskich zaczęto nazywać Państwem Brzóskim.
W roku 1910 majątek nabyła rodzina Heydlów. Najpierw właścicielem był Zdzisław, a następnie jego syn Wojciech, do którego Brzóza należała do 1941 roku. Rodzina Heydlów doznała wielu represji z powodu niemieckich korzeni. Zdzisław Heydel w czasie I wojny światowej został przez władze rosyjskie posądzony o szpiegostwo i wraz z rodziną wywieziony do Moskwy, skąd wrócił w 1917. Podczas okupacji niemieckiej Adam w wyniku działalności konspiracyjnej został aresztowany (wraz z bratem Wojciechem) w majątku w Brzózie. Obydwaj ponieśli śmierć w obozie Auschwitz-Birkenau.
Po wojnie dobra brzóskie zostały rozparcelowane. W latach 1964–1966 w miejscu wyburzonego pałacu powstała szkoła tysiąclatka.
Zabytki
edytuj- We wsi znajduje się neogotycka, jednonawowa świątynia pw. św. Bartłomieja. Powstała ona (w miejscu spalonego w pożarze 6 października 1845 roku drewnianego kościoła) w latach 1854–1856[9] staraniem gen. Adama Ożarowskiego pod nadzorem Ignacego Leopolda Essmanowskiego. W kościele znajduje się barokowa, rzeźbiona w drewnie ambona z XVIII wieku, sprowadzona z opactwa cystersów w Oliwie. Z Oliwy pochodzi także cykl płaskorzeźb dłuta Andrzeja Götckena z 1635 roku. Dzwon kościelny pochodzi z połowy XIX wieku.
- Przy drodze do Ryczywołu znajduje się pochodząca z początków XIX wieku figura św. Jana Nepomucena.
- W 1944 roku spalony został neogotycki pałac, wybudowany w połowie XIX wieku dla Adama Ożarowskiego[10]. W dawnym przypałacowym parku zachowały się pojedyncze okazy starych buków i jesionów, oraz stawy na rzeczce Brzósce. Obecnie część parku zajmuje szkoła.
- Przy rynku znajduje się klasycystyczny pomnik na pamiątkę misji w 1839 roku oraz figurka z tablicą upamiętniającą mieszkańców Brzózy poległych w wojnie polsko-bolszewickiej.
- Przy drodze do Sewerynowa rośnie 346 lip i kasztanowców, aleja ta uznana została za pomnik przyrody.
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 11852
- ↑ Raport o stanie gminy Głowaczów w 2023. Liczba mieszkańców w dn. 31.12.2023 s. 10,11
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 99 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Strona gminy, sołectwa
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ a b TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
- ↑ Opis parafii na stronie diecezji
- ↑ Józef Gacki. Nowy kościół i dwie 50-letnice w Brzózy. „Pamiętnik religijno-moralny”, s. 545-552, 1856.
- ↑ Brzóza [online], Polskie Zabytki [dostęp 2023-06-05].
Bibliografia
edytuj- Brzóza, [w:] Danuta Lucyna Delekta, Krzysztof Zając, Tradycja Mazowsza – powiat kozienicki. Przewodnik subiektywny, Warszawa: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, 2010, s. 57-60.
- Jan Wiśniewski, Dekanat kozienicki, Radom: Jan Kanty Trzebiński, 1913, s. 4-15.
- Karol Piasecki, Radomskie szlaki piesze, Warszawa 1990, ISBN 83-7005-279-7.
- Kozienicki Park krajobrazowy. Mapa turystyczna, Kozienice: DTPsystem, ISBN 83-917680-0-7.
Linki zewnętrzne
edytuj- Brzóza (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 422.
- Niezależna Brzóza. [dostęp 2022-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-29)].
- Historia Szkoły. Zespół Szkół Ogólnokształcących w Brzózie. [dostęp 2013-03-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-20)].